Ве честам историја .................. / Наука / Хуманитарни науки / История

Темко Попов
КОЈ ЈЕ КРИВ

Појке од десет години има од како није Македонциве немаме духовно начелство по нашиве места, од које и најмногу страдаат нашиве црквени и училишни работи. Гледаш овде една општина растурена, парализирана без никаква морална и материјална сила, - без никаква морална сила нити пред народот, со која би могла да го натера да послуша нејзините решенја, нити пред власта, која по никој начин не разбира, ако би потребало, да поткрепи тија нејзини решенја; без никаква материјална сила, т.е. без баранје тугја помокј да може таа сама да си уредује училиштата, да си плакја на учителите и др. И така онаа општина стоји и се вика општина само за лице, без да може да одгоори на својот задаток, заради кого је повикана. Гледаш пак онде во еден град или градец едно училиште, које не прилега на училиште, и је, - како внат-решно, така и надворешно, - сиромашко, осакатено и без никакво значенје, јавно да кажам, - за плаченје, од сем онија училишта, што се крепат од Екзархијата, но који пак си имаат своји лоши страни, и дури големи, за који ке се докаже во своје особито место и време. И се тоа излегује од тамо, што немаме во нашава таткојна, као што рековме по-горе, духовно начелство.
Ја сега у си во очите и устите гледам и вигјам да ми се кажује, оти сум седнал да зборуја и да пишуја не за некоа нова или чудна работа, туку за изветвена и позната, што ја знајат и малине деца. Гледам да ми се кажује, да не би да сум дошол сега од не знам колкугодишно седенје во Багдат, та не знам, оти, фала Богу, имаме Негоо Блажен-ство во Цариград, што се мачи денје и ноке за овија работи, туку Правителјството не му даа да пушти вла-дици во Македонија! - и за тоа, кој је крив? Но таа ни је работата да видиме кој је крив за ова лошо положенје -дали Н. Блаженство, као што го криваат некоји, - дали Правителјството, као што го кривиме си или пак сами није. И ето навистина, оти вопросот, ставен по ваков еден начин, ке ни се види и нов и лесен за решуенје. Ја мнозина знам, што знајеле и признаале, оти начин за решуенје овој вопрос има еден и пак еден, а не други, но од страв да не би да се согрешат во некоа непогрешност не им држало да осветлјат овој вопрос и за тоа тој од ден на ден се си гније, а заедно со него гнијеме и није, и никој, од страв да не престапи некоја догма, некоје веру-ју, - не си отворил устата да каже правината. Ја призна-ам, оти од прв поглед начинот за решуенје овој вопрос секому ке му се види чуден и странен, но што туку чоек го расуди од си страни, тој ке се увери, оти овој је најпри-роднијот и највернијот, само ако тој не се води од пред-расудоци и празноверици, ако погледа на околностите, што го опколисујат и ако не сака невозможното да го напраји возможно и да си толче вода во аван. За тоа ја, пред да се пуштиме да расудиме овој вопрос, од каде ке видиме како стоји тој во вистин^ст, секого ке помолја да исврли онија гореречени пороци, да се наоружи тој со сета ладнокрвност, да Всврли какви и да биле симпатији и антипатији, што може тој да има кон личности, за тоа што овде не је работа за личности, а за доброто, за миру-енје на еден по-голем дел од Македонската населјбина, и тогај сум уверен оти секој ке се согласи со мене, и си ке мислиме како еден чоек, а пак тоа нешто помага не малку за најлесно решуенје оваа олку сплетена работа.
Рековме по-горе, оти ако сакаме да најдеме правината, требе да ѕи се прашаме сами себе: кој је крив, што се наогјаме во вакво растурено положенје, што немаме духовно начелство, што немаме училишта или и ако ји имаме, тија не се училишта као што рекол Господ, -дали Н. Блаженство? Да видиме.
Политичките околности од десет години навамо толку многу се преиначија во Отоманската Империја, што, за црквенијот вопрос, создадоа вопрос врз вопрос, со друзи зборој речено, уште не кладен во работа онај висок Императорски ферман, еден дел, кој спроти истијот фер-ман ке чинеше дел од независната Бугарска црква, се отцепи од Отоманската Империја и напраји едно осо-бито Бугарско кнажество, које спроти црквените или грагјански закони, требеше и црквено да се отцепи од новосоединената Бугарсќа црква, да се раздели од новата и да си напраји друга уште понова и независна рд првата. Но наместо Н. Блаженство да постапи по еден таков најприроден начин, напраји прва и најголема погрешка, со сето негово остроумије, види се од големо властолјубије, за да има под својата повелја, колку се може појке епархији, не даде црквена независност на бугарското кнажество, а го зависи направо од неговата духовна власт, и така изникна вопрос врз вопрос, т.е. уште не отсебено бидејќи као који епархији во Македо-нија можат да бидат под Екзархот, предвидено во ферма-нот, вопросни, велјам, бидејќи македонските епархији, изникна друг вопрос сам по себе си: да ли Екзархот може да је духовен начелник на едно кнажество васално и во исто време на епархији, што се наогјаат направо под власта на Нег. Имп. Велич. Султана Абдул Хамида II? И така чекајки није да се признаје Екзархот официјално као врховен духове» начелник во нашиве епархији и сетне да ни испрати владици, изникна вопрос, да ли је тој наш законен духовен начелник и да ли није можеме да имаме владици ракоположени од него. Ево веке се чинат појке од десет години, од како овај вопрос се тркалја во ваков круг, и со сите бриги на Негоо Блаженство и постапки до Високата Порта, уште појке се докажује оти тој је далеку од разрешуенјето си кон наша страна и оти уште сто години ако Екзархот сака да јо духовен начелник на една отцепена страна од Отом. Империја и во тоа време таков на епархији, што прааат неоделен дел од таа империја, није ке живејеме со суви надежди и никој пат не ке видиме со очи во таткојнаа владици, ракоположени од Н.Блаженство.и ке се рече, нашиве црквени и училишни работи до кој знаје кога, до второ пришествије, ке бидат се во такво несвидно, или поарно да речеме, кално поло-
женје.
Ја некју овде да изброја си усилија, си старанја
покажани од страна на Н. Блаженство до Правителј-ството ни за испракјанје владици во Македонија, зашто сиве није знајеме, као што знајеме и резултатите им. Ке се рече, оти Н. Бл. напрајил се она, што се могло, за да се признаје тој од страна на Правителјството наш духовен архипастир и није негоо духовно стадо, но се било по пустина, зашто Правителјството со даваните нему одго-ори на секоа негоа нова постапка, од далеку му даало да разбере, оти тој не може да види оживени негојте надеши и кројежи. И така Н. Блаж. си исполки должноста своја од си страни, и нема право никој да го криви, оти тој не работил или не знајел да се ползује од околностите. Сиве није знајеме, кој појке кој помалку негоата кадрина и дарба и напразно го кривиле и го криват некоји господа. Н. Блаж. во теченје на целијот вопрос ако има некоа кри-вица, то је само таа, као што рековме по-горе, оти тој, знајејки или незнајејки, - тој сам и еден Господ знаје, -напраји прва погрешка, што не даде црквена независност на бугарското кнажество, и не се ограничи на останатите епархији, што се направо под власта на нег. Имп. Вели-чество Султанот. Оваа је една негоа погрешка и ни една друга, а се друго, што напраил од тогај навамо, го напра-јил толку разумно и мерено, од сем последнијот такрир и неколку друзи глупости, за који ке зборујеме подолу на своје место, - што и некој светец ако слезеше од небо не ке постапеше по-разумно и не ке напрајеше појке нешто. Ке се рече, оти није илјада години ке си бидеме без владици, што ке се рече, без ред, без сврталиште, без учи-лишта, без општество свесно, наодејки се во ваква врска нашијот духовен архипасти^ со црквата на бугарсконо кнажество. И за тоа дали је крив тој или не, секој нека си кладе раката на срце и нека си праша својата совест. Требе секој да каже ова правина, и толку појке, зашто наравствената одговорност, што тежи над секого, је толку голема, је толку бесцена, што требе није да сме се сториле скотоји, та да ја не разбираме. Цели градоји, цели епархији, што велјам ја, цела невина младеж стра-да, и ке има право целијот млад појас да не колне за нашава глупост, за нашево не предвидујенје. Не требе није да се церемониме со личности коа је работава за добро на еден цел народ. Крив ли је Екзархот, требе јав-но, откријено и бесцеремонији да му покажеме кривица-та, да го помолиме да си ја попраји, а пак ако не ке или не може, да ја попрајиме сами није, зашто ова веке не се
трпи! До кога?
Доказано веке бидејки дали Н. Блаженство је крив или не, да видиме сега да ли Правителјството ни је криво за ова несрекјно положенје, што се наогјаме није, као што ги кривиме сиве, без да влеземе внатре во работата
или - не!
Зборујејки ја за Правителјството, не ке се вода од никаков подмитлив дух, зашто, сполај му на Бога, подај-ниците на Н. И. В. Султан Абдул Хамида II, од очески бриги за благујенје на населјбината на цела Негоа широка држава, без разлика на вера и народност, имаат ,. такво право да искажујат мислите, доста само тија мисли да се во интерес на народите, што живејат во неја, и да се крепат на законен темелј, што чоек слободно може да покаже на една кривица, напрајена од страна на Правителството, као кон една личност, така и кон еден цел народ, и има полна слобода да помоли истото Пра-вителство, за да ја попраји, - и ке се попраји. Ето зашто, велјам ја, оти не ке се вода од никаков подмитлив дух кон Правителјството, зашто тоа такви грагјански права дало секому, што секој чоек може да си искаже својте болјки и да најде лек, стига само тој искрено да му каже кај го боли и стига само тој да сака само од него и пак од него лек без никакви задни мисли, и без сумненје ке го најде.
Нам многу чудно и дури не право ни се гледа,
вигјајки овде во Македонија Грците да имаат своји вла-дици и закона сила пред месните власти, а није - не. Оваа неправедност, као што ни се чини нам, от страна на Пра-вителството, није незнајеЈКИ кому да ја врлиме, велиме, оти таа се носи кон нив као иста мајка, а кон нас - као макјаа, и за тоа ни је многу мака. Но ај да видиме, да ли оваа работа вистина така стоји, као што мислиме није, или, напротив, нашево Правителјство не само не праји никаква разлика мегју нас и Грците и еднакво гледа на сите, но и дури кон нас се носило и уште се се носи као една многу трпелива мајка. Да се изјасниме.
Грците на секаде по Македонија имаат владици, и дури во онија епархији, кај што и нога грчка нема, и тоа: прво, што Негово Преосв. Патриархот је духовен начел-ник само на онија грчки епархији, који праат не одделен дел од Отом. Империја, без да бара да биде таков, на пр., и во Грција или друзи кралства и епархији, што биле пред малку под неговото начелство, зашто тогај и самото негоо стојенје во Отоманската Империја ке беше проблематично; и друго, пошто Патриархијата објавила Бугарската црква за схизматична и пошто таа схизма на лице уште стоји, за тоа има право таа да држи владици и во онија епархији, кај што нема грчка нога, а уште само неколку „вулгарофони елинес", као што ји вакаат тија. Од овија две прости причини, Грците и неколку „вулга-рофони елинес", ползујејки се, си имаат се и сја наред, а не оти Правителјството гледа на нив со подобро око, од тсолку на нас. Сега овде требе да се докаже, да ли Прави-телјството вистина се носи кон нас као много трпелива мајка, за да не се ограничујеме во прости фрази.
За да се докаже и оваа работа, не ке се вдаваме во ипотези и сравненја, као напр., - ако и Патријархијата беше во истото положенје, во које је денеска нашата Екзархија, да ли ке можеше да назначује владици не само во Македонија, а и во Анадол, или ке и беше испукана работата со сите права, дадени угце од време на завојева-чите, као што је нашава и на Н. Блаженство, или уште полошо, - оти тија се ипотези, може некој да каже, ако и да се многу близу до вистината, и одвај не сама вистина, - но да се стави така работата за да може секој да се увери од близу во нејзината вистиност, стига само да не прибегнујеме кон софизми.
Ја сум уверен, оти нема по мегју нас никој, што да не знаје, оти сегашниве советници на Н. И. Величество и самијот Господар Султан Хамид II се едни од првите дипломати во Европа и дури, кој знаје, дали тија не можаат да му-извадат фетва и на така нареченијот железен канцлер Бисмарка. Оти је така таа работа не само није требе да го знајеме, а го знаје и цела Европа. Тоа така бидујејки голема шутраштина би била, ако мисли-ме, оти со некакви глупи наши итрости можеме да им покажеме црното за бело и наопаку. Тоа нешто не није, не Н. Блаженство, туку и приказаните Сализберовци и друзи не можат да го напраат. Имаме илјадници при-мери од таква сорта. Ами кога оваа работа је така, пак велјам, како мислиме није, не разбираат ли овија ми ти државни мажи оваа најпроста работа, оти Н. Блаженство незаконо седи во Цариград и уште по-незаконо сака да повелја од тамо духовно Македонија и во исто време црквата во кнажество Бугарија? Мислиме ли није да не разбираат овија државни мажи оваа уште по-проста работа: како је возможно Н. Блаженство да биде верен подајник на Н. И. В. Султанот и на бугарскијот кназ? како је возможно чоек да работи во едно исто време на двајица господари и на двајицата да биде верен? не раз-бират ли тија, оти, ако некоаш политиката на кнажество Бугарија се најде во противност со онаа на Отоманската империја, во таков случај Екзархот како ке може да повелја Македонската црква, како ке може да има сооп-штенија црквени, коа државните ке бидат прекинати? Ами како ке може да додржи онаа клетва, што ја има дадено, за да биде верен на државата и да варди нејзи-ните интереси, коа онија владици, што се во Бугарија, који дале пак иста клетва Екзарху и за који тој је одгоо-рен пред Султанот сакале некеле, ке престапат клетвата, а пак тогај ке се рече, оти сам Екзархот престапује клет-вата, што ја дал и, според тоа, требе по закон да се нака-же? Ами коа олку формалности има, што није простиве лугје ји знајеме и што викаат во интерес на Правите-лјството, ами уште колку друзи по-големи вопроси има, што не можеме да ји знајеме со нашијов тесен ум, што викаат во интерес на Правителјството и кажујат, оти не само тоа не је криво, туку и многу трпеливо? Није не само не требе да кривиме Правителјството за ова не свидно положенје, што се наогјаме, туку требе многу, многу да му благодариме, што до сега трпило ова неза-коно Екзархоо седенје во Цариград. Зашто инако, т.е. ако тоа еден ден беше рекло Екзарху едно од двеве да избере:
или да се ограничи во црквата на бугарското кнажество и да остаји Цариград, или пак да не ее меша во онаа црква и да повелја само тија епархији, што се неоделен дел од Отоманската Империја и сакаат да се под негоото духовно начелство, - и ако во таков случај Екзархот ни остајеше само негојите молитви и си појдеше во Бугари-ја, - не само није ке бевме во вакво лошо положенје и ке немавме владици, туку ке немевме тогај и попоји, ке немавме црква, ке немавме крст, од сем ако падневме повтур да се поклониме на Патриархијата. Но требе да благодариме на тоа Правителјство, што знајејки ова, трпило до сега Екзархот баре колку да ни чини најпот-ребните црквени нужди, и тоа даало да разбереме нам и Блаженејшему Екзарху, оти не само друго ништо не требе да се надееме од него, туку оти и ова трпенје ке биде за малку време и оти требе да се уполузјеме од него и да решиме: или Екзархот да ни остаји молитвата и није да му бациме рака и да се простиме со него, и после да си бараме чаре, или пак, да се прости со бугарсконо кнажество и да си остане тој чисто Отомански подајник и х^аш архипастир. Зашто која причина је ако не оваа, што во поникнујенјето на бугарскијот вопрос и негоото решу-јенје кога тој беше најраспален, а кога грчката Патриар-хија дрво и камен креваше, Правителјството ни да при-знајело нашево право, со царски ферман да го потврдело во некоји епархији да дајело да се пуштат владици, и за мало, ако не се родеше бугарскиот политички вопрос, ...............

КОЈ Е ТЕМКО ПОПОВ ?