|
Дали на македонската азбука недостига буква за темниот вокал?
Во самиот почеток, наместо одговор, на прашањето од насловот ќе
поставиме друго прашање: дали не е залудно да тргнеме во потрага по
одговор на погрешно поставено прашање? Немаше да ме засегне овој
проблем ако во последниве неколку години некои наши литературни творци
и собирачи на народни песни јавно не ја верификуваа употребата на
големиот ер како графема во своите печатени дела. Според нивното лично
видување тие веројатно сакаа да се прикажат себе како компетентни за
правење корекции во македонската азбука.
Настојувањата за воведување на оваа графема во нашето писмо во некои
средини добија и политичка конотација, па се коментираше дека
наводното збогатување на азбуката со овој знак води кон нејзина
бугаризација. Во некои од нашите медиуми се одеше и до таму што
ваквиот начин на пишување се толкуваше како пишување со бугарска
азбука или бугарски правопис. Не е тешко да претпоставиме дека тоа
биле "толкувачи" што веројатно немале никаков допир со пишаниот збор
на старословенски јазик. Факт е дека таа графема е старословенска, а
најмалку бугарска, руска, украинска или белоруска, затоа што и во тие
јазици се задржала од старословенскиот јазик, во источнословенските
само како знак без фонемска вредност, во бугарскиот - како ознака за
темниот вокал.
Ако се вратиме малку наназад, во почетокот на последната деценија од
20 век, ќе се сетиме дека идејата за воведување знак за темниот вокал
во нашата азбука воскресна од личности што го немаа неопходниот
стручен легитимитет (од физичари до лекари, а се разбира, и
политичари). На овие идеи мошне компетентно реагираа повеќе наши
новинари, научници и литературни творци, со право бранејќи ја личноста
на професорот Блаже Конески, којшто од иницијаторите на оваа идеја
беше наречен - најголем виновник за неправедно исфрлената графема од
нашата азбука во 1945 година.
Колку за потсетување: големиот ер (() како графема кај нас се исфрла
уште во седумдесеттите години на 19 век. За овие принципи се залагале
повеќе наши истакнати културни дејци од тоа време, како што се Ѓорѓи
Пулевски, Константин Петкович, Ефрем Каранов и други, а малку подоцна
и Крсте Мисирков. Зарем не е доволно да се каже дека тој не само како
ознака, туку и како фонема заедно со малиот ер почнал да се губи и да
се заменува со полни вокали уште од крајот на 10 век и почетокот на 11
век. Тоа е процес што траел долго време и се одвивал нерамномерно во
македонските дијалекти.
Развитокот на еден литературен јазик секогаш одразува извесна
историска обусловеност. Таков е случајот и со формирањето на нашиот
литературен јазик, кое дојде како резултат на една продолжителна
книжевна активност.
Еве како уште од Крсте Мисирков беа опишани доминантните гласовни
белези на централните македонски говори, кои влегоа во основата на
македонскиот литературен јазик, во неговата книга "За македонцките
работи" во 1903 година: "Во централното македонско наречје, меѓу
другото се имаат таквија фонетични особини: старо-македонцките гласови
и во тије места, кај шчо се имаат сочуано, преминуваат во о и е, напр.
денот, от старо-македонцкото ддннт, сонот, от ссннт ...".
Добро да ја знаеме основата на литературниот јазик значи да не
допуштаме таа да се нарушува, да ја зацврстуваме и нашето понатамошно
јазично творештво да го сообразуваме со неа.
Богатењето на нашиот литературен јазик, особено на лексички или
фразеолошки план, треба да доаѓа од друг извор, а тоа се нашите
дијалекти, кои се уште не се доволно искористени. Секој што се
занимава со пишување треба да си постави задача да ги збогатува своите
дела со нови зборови и нови изразни средства што не се одбележани во
нашиот Речник.
Во одредени случаи на ниво на книжевнојазична норма присуството на
темниот вокал е регулирано со употреба на апостроф, за кој сметам дека
и не е неопходен. На пр. можеме да пишуваме рж, ржи, исто како што
пишуваат Словенците rdeci. Особено е најмалку потребен знак за темниот
вокал при вокално р, бидејќи во говорите што ја дадоа основата на
литературниот јазик, при вокално р таков глас воопшто и не се слуша.
Што се однесува до дијалектолошките записи, на местата каде што се
слуша темниот вокал, а него го има доволно во нашите дијалекти и по
потекло е не само од еровите, туку и од носовката он, прифатено е да
се пишува а со надреден знак.
Нашата норма за македонскиот стандарден јазик не прифати графема за
обележување на темниот вокал, бидејќи се смета дека тој е ограничен на
дијалектно ниво. Еден од заклучоците на Комисијата за македонскиот
јазик и правопис во 1945 година беше: македонската азбука да биде
составена од толку букви колку што има гласови во литературниот јазик.
Зошто тогаш дозволуваме шаренило во нашето јазично творештво? Зошто
бараме почит ако немаме самопочит? Затоа ќе се чудиме на изјавата на
еден Фазли Велиу: "Нема да зборувам на македонски, туку на албански.
Македонскиот јазик го учев од Граматиката на Блаже Конески и, бидејќи
има промени во Граматиката, јас го заборавив тој јазик". На какви
промени мисли, само тој знае.
Што се однесува до правописот, кој претставува канон или закон за
правилно пишување, и покрај промените што ги претрпе во сите досегашни
изданија, сигурно и понатаму ќе трпи промени, особено поради појавата
на нови образувања и заемки што се јавуваат во секојдневната јазична
практика.
Што би значеле измените на нашата јазична норма? Одговорот го знаеме
сите, а специјалистите се тие што треба да ги решат проблемите.
(АВТОРКАТА Е ПРОФЕСОРКА НА ФИЛОЛОШКИОТ ФАКУЛТЕТ)
|
Дали на македонската азбука недостига