Edna ubava statija za "bugarskoto resenie" na Evrejskoto prasanje. Ako cekame Bugarija da go resava "Makedonskoto prasanje", od primerite sto gi imam vo istorijata, vklucuvajki go i Evrejskiot, neka ni e gorniot na pomos. No, istorijata ni kazuva deka Makedonskoto prasanje najdobro e reseno od samite Makedonci vo edna slobodna, nezavisna i avtonomna Makedonija. Gi molam site ubavo da go procitaat dolnosto. Vo nego ke vidite deka nikoj, pa ni jas, ne go mrazi ili obvinuva bugarskiot narod. No, toa ne moze da se zeme kako opravduvanje na bugarskata politika vo odnos na prasanjata, bilo toa da se Evreite ili Makedoncite. Vas, Bugarite, nikoj ne ve mrazi, a uste pomalku zagovara protiv vas, no sepak damkite od istorijata ne se perat so zaboravanje, tuku so poznavanje i ucenje od greskite sto se napraveni vo minatoto, bilo od bugarskite drzavnici, vo ime na Bugarija ili bugarskiot narod. Eve go tekstot: Пример — да, но негативен Деновиве Конференцијата за Холокаустот во Стокхолм стана и политички актуелна. Имено, некои државници се обидоа дури од тој настан да извлечат политички поени за приближувањето на нивните држави кон Европа. Меѓутоа, историјата не е таква каква што сакаме сега да биде, туку е таква каква што била и е неумолива. Кога-тогаш, вистината мора да се појави пред судот на историјата. Тоа нe' мотивираше да се осврнеме на некои историски факти поврзани со депортирањето и ликвидирањето на Евреите од Македонија, како и од другите земји што Бугарија ги окупирала во Втората светска војна и ги нарекуваше „новоослободени“. Погрешно би било да се смета дека за она што се случи со Евреите во Бугарија или на териториите под нејзина власт во текот на Втората светска војна е виновен бугарскиот народ. Напротив, јавното мислење во Бугарија и воопшто расположението на бугарскиот народ, во најголемото мнозинство, не беше антисемитско. Меѓутоа, тоа не е доволно Бугарија како држава да се ослободи од таа хипотека, затоа што нејзината влада и нејзиниот суверен царот Борис Трети во многу нешта и' кумуваа на еврејската трагедија во Бугарија и особено во „новоослободените“ земји. Водењето прогерманска политика од страна на Бугарија таму го наметна и еврејското прашање. Затоа од бугарската држава не изостана донесувањето на комплетното антисемитско законодавство. Така, уште во почетокот на 1941 година беше донесен антисемитскиот Закон за заштита на нацијата. Тој беше составен од четири дела. Вториот дел им беше целосно посветен на Евреите, односно на нивното ликвидирање. Навистина, од некои пратеници, особено од опозицијата, имаше спротивставување. Ќустендилскиот пратеник од владејачката гарнитура Димитар Пешев беше разрешен од функцијата потпретседател на Народното собрание на Бугарија поради неговото противење на мерките против Евреите. Петиција против тие мерки потпишаа уште четириесетина пратеници и тоа Владата го толкуваше како „бунт на пратениците“. Меѓутоа, ликвидирањето на Евреите беше дел од зацртаната фашистичка политика на Германија, која Бугарија не можеше, но и не сакаше да ја промени. Покрај споменатиот, беа донесени и редица други прописи од имотен и од друг караткер, кои ги третираа Евреите како „опасни“ граѓани. За нив во законодавното собрание се тврдеше дека не им е важно ништо освен „кој им влегува во чекмеџето“, па затоа треба да се уништат. Со тие прописи се градеше смислена политика кон нивно постепено ликивидирање. Сепак, незадоволен од дотогашното законодавство, Богдан Филов, претседател на владата, со помош на Петар Габровски, министер за внатрешни работи, иницира донесување посебна уредба со која владата имаше право, независно од собранието, да преземе с$ што се бараше од неа против Евреите. Факт е дека антиеврејски прописи не недостигаа и дотогаш, меѓутоа, целта беше еврејското прашање да се решава во потесни владини кругови, далеку од очите на пратениците и пред с$ на јавноста. На тој начин на донесување вонредно законодавство за Евреите тогаш му се спротивстави еминентниот правник професорот Петко Стајнов, пратеник од опозицијата, подоцна и министер за надворешни работи на Бугарија. Тој се залагаше за вакви значајни прашања да не се дезавуира законодавниот дом. Искажувајќи се фигуративно, нагласуваше дека еврејското прашање во Бугарија е ново и тоа е како некое растение што е пресадено од друга почва, кое во Бугарија не може да вирее. Меѓутоа, со политиката на владата и на царот, очигледно, „растението“ добро вирееше и во Бугарија. Добро е да се знае дека еврејското прашање неретко се третираше како прашање од национален интерес за Бугарија. Затоа и често се поврзуваше со македонското. Голем дел провладини пратеници, всушност ја разголуваа владината политика, некои и несвесно, бранејќи го „новиот поредок“ што го воспостави Германија. Во нивните искажувања се подвлекува дека Бугарија токму на тој поредок му го должи радикално решавање на еврејското прашање, затоа што му го должи „обединувањето“ на Бугарија, односно присоединувањето кон неа на „новоослободените“ територии Македонија, Тракија и Добруџа. Примената на антиеврејските мерки во Бугарија се засили есента и зимата на 1942, за да кулминира во првите месеци на 1943 година. Бугарската влада # даде согласност на германската да изврши колективно депортирање на Евреите од цела Бугарија. За таа согласност подоцна беше запознаено и Народното собрание, а активностите главно се одвиваа во владата и во Министерството за внатрешни работи. За интензивирање на активностите насочени кон ликвидирање на Евреите владата формира посебно Комесарство за еврејски прашања (КЕВ), кое тесно соработуваше со Ајхмановиот претставник во Бугарија Теодор Денекер. Тој веќе имаше стекнато богато искуство од ликвидирањето на Евреите од други европски земји. Меѓу КЕВ предводен од Александар Белев, по потекло од Охрид, и Денекер, на 23 февруари 1943 година, беше потпишана спогодбата за депортирање на првата „пратка“ од 20.000 Евреи од Бугарија во Германија (Полска). На 3 март 1943 година тој број на тајна седница го одобри кабинетот на Филов. Привремено тој број беше само за Евреите од „новоослободените“ земји. Меѓутоа, А. Белев, проценувајќи дека нема да може да се соберат толку Евреи само од тие територии, го фалсификувал документот прецртувајќи го текстот „од новите бугарски земји Тракија и Македонија“, за да може да го дополни од „старите“ краеви на Бугарија. Пристапувајќи кон конкретна реализација на спогодбата, за една ноќ беа собрани близу 12.000 Евреи (7.144 од Македонија, 4.058 од Тракија и 185 од Пиротско) и со возови беа испратени на дунавското пристаниште Лом или директно од собирниот пункт во Скопје, завршувајќи го животот во гасните комори на логорот Треблинка (Полска). Навистина, не беа депортирани Евреите од цела Бугарија, но тие таму беа изложени на страшна тортура. Тие прво беа бележани, а потоа малтретирани, присилно преселени во селата, понижувани и слично. Нивното спасување подоцна го овозможија повеќе околности, меѓу кои, секако, беше пресудно јавното мислење во Бугарија. Има и други причини, но за тоа треба поопширно да се пишува. За една од нив доволно зборува извештајот на германскиот амбасадор во Бугарија Бекерле, до германското Министерство за надворешни работи: „Јас сум свесен дека министер-претседателот и владата (на Бугарија - Н.В.) сакаат и се стремат кон конечното и без отстапување решавање на еврејското прашање. Тие се, меѓутоа, попречувани од менталитетот на бугарскиот народ, кому му недостига идеолошката јасност што ја имаме ние… Бугаринот не наоѓа во Евреинот никакви недостатоци што би ги оправдале посебните мерки против него...“. Ако може да има оправдување за бугарскиот народ, не може да има за официјалната политика на Бугарија, како држава во текот на Втората светска војна и уште помалку таа да се посочи како позитивен пример за хумано однесување со Евреите во текот на таа војна. (Авторот е директор на македонскиот Институт за национална историjа)