|
13 февруари 2019
Насловна
Бугарското Илинденско-Преображенско востание
Бугарија со своите лажни ветувања и пасивност за време на Илинденското востание, дури и го потпомогна развојот на новата македонска нација.
Во врска со прославата на Илинден на 2 август 2018 година премиерот на Република Македонија, Зоран Заев, го нарече Илинденското востание од 1903 година за македонско. Реакцииите од бугарска страна, кои го сметаат Илинденското заедно со Преображенското востание за бугарско беа брзи и остри. Бугарската политичка елита почнувајќи од премиерот Бојко Борисов, па понатаму министерот за одбрана Касимир Каракачанов, па сѐ до председателот Румен Радев бараа од Заев да се извини за неговата изјава. И не само тоа, тие се закануваа со опструкции за македонското членство во НАТО и ЕУ. Да потсетиме, Република Бугарија како и Република Грција има право на вето во тие две организации.
Многу кратко по распукувањата од бугарска страна Зоран Заев ја повлече неговата изјава.
Бугарските тврдења дека Илинденското Востание е бугарско се засноваат претежно на следното:
1. Движењето за ослободување на Македонија и Тракија (Одринскиот вилает) беше при своето формирање во 1893 година наречено Бугарска македонска одринска револуционерна организација.
2.Голем дел од водството на организацијата се изјаснуваа како Бугари.
3. За кореспонденција во организацијата се користеше бугарскиот јазик.
Да видиме дали ове точки го потврдуваат бугарскиот карактер на Илинденското востание.
Да почниме од името на организацијата. Според Христо Татарчев при основањето на организацијата таа беше наречена Македонска револуционерна оргнизација, нити бугарска нити одринска. Неколку години подоцна таа е преименувана во Бугарска македонска одринска револуционерна организација. Важното тука е што таа веќе пред Илинденското востание e преименувана во Тајна македонска одринска револуционерна организација или скратено ТМОРО и додавката „бугарска“ е отфрлена.
Од самото основање на ТМОРО, одринската организација функционираше засебно и во неа имаше струи за целосно отцепување од македонската организација. Покасно тоа и се случува. Македонското движење го добива името Внатрешна македонска револуцинерна организација, ВМРО. Тракијците, односно одринската организација од своја страна ја формираат Внатрешната тракијска револуционерна организација, ВТРО. Со други зборови, ни македонската, ниту пак тракијската организација не го користат зборот бугарска во своето име, туку борбата се води под паролите Македонија за Македонците и Тракија за Тракијците.
Точно е дека кај многу од членовите на македонскиот огранок на организацијата преовладуваше бугарска национална свест. Но, истовремено сонот на комитетот е, како што наведува Н. Г. Браилсфорд во делото „Македонија и нејзините народи", 1906, „Македонија да биде славјанска но дефинитивно не бугарска земја". Околу идентитетот на членовите на организацијата постоеше еден феномен за кој Крсте Мисирков се изјаснува во „Македонцките работи”. Мисирков се запрашува зошто претставниците на Македонската организација пред бугарските власти се претставуваат дека се Бугари, а пред странски новинари и дипломати кажуваат дека се Македонци. Одговорот на тоа, спрема Мисирков, е многу едноставен - македонските револуционери беа зависни или се надеваа на помош од Бугарија за идната револуција. Самиот Борис Сарафов, кој имаше добри врски со бугарскиот двор и подоцна беше обвинет како бугарски наклоник, пред странските новинари го има изјавено следното: „Ние Македонците не сме Срби, не сме Бугари ами просто Македонци“.
Употребата на бугарскиот јазик во дописите на организацијата на никаков начин не го потврдува бугарскиот карактер на организацијата, ниту пак на Илинденското востание. Бугарија веќе триесет години пред востанието имаше своја држава и со тоа оформено официјален јазик. Формирањето на официјален македонски јазик во тој момент не беше можно, а истовремено создавањето на еден таков јазик наоѓаше на голем отпор во Бугарија. Учителот од Кукуш, Венјамин Манчуковски, во 1872 издаде македонска граматика со образложение дека неговите ученици не го разбираат бугарскиот јазик. Тоа од бугарска страна беше класифицирно како национално предавство. Григор Прличев, своевремено се жалел дека имал потешкотии со бугарскиот јазик затоа што тој многу се разликувал од неговото брсјачко наречје. Браилсфорд наведува дека „комитетот има за цел да го воведи македонскиот дијалект во училиштата наместо на бугарскиот литературен јазик. За таа цел дури е отпечатена и граматика."
Во отсуство на литературен македонски јазик комитетот го користише бугарскиот јазик. Тоа беше затоа што најголем дел од членовите на организацијта имаа завршено основно училиште и гимназија на бугарски јазик или се школуваа на високите школи во Бугарија и со тоа одлично го владееја бугарскиот јазик.
Но, дури и да било така, македонскиот јазик да бил само дијалект од бугарскиот, како што деновиве изјави споменатиот Каракачанов, тоа со ништо не ги потврдува националните еднаквости меѓу Бугарите и Македонците, а уште помалку бугарскиот карактер на Илинденското востание.
Да потсетиме дека во Хрватска во средината 19 век не само што се прифатија јазичните реформи на српскиот просветител Вук Караџиќ, туку и се работеше на создавање на заеднички српско-хрватски јазик. Хрватскиот Сабор од своја страна предложи дури и формирање на Србите и Хрватите во една заедничка нација. Денес на никој не би му паднало на памет нешто такво, како јазички, а посебно и национално - Србите и Хрватите се сосема поделени.
Одлуката за кревање на востание во Македонија беше донесена на Солунскиот Конгрес одржан од 2 до 4 јануари 1903 година. Како главен аргумент за одлуката беа гаранциите на Иван Гарванов дека Кнежевството Бугарија ќе влезе со војска во Македонија и заедно со востаниците ќе извојува победа над отоманскиот аскер. Истите гаранции ги даде и Борис Сарафов на конгресот во македонското село Смилево одржан од 2 до 7 мај 1903 година. Сарафов ги убедуваше делегатите на конгресот дека бугарскиот воен министер му го ветил следното: Вие само започнете го востанието, а ние потоа со нашата војска која брои 300.000 војници, ќе влеземе во Македонија. На тоа некои од делегатите, меѓу нив и Христо Узунов, му одвратиле на Сарафов: „А зошто да не направиме обратно, нека бугарската војска влезе прво па потоа ние востаниците да се придружиме“.
Одлукта за датумот за кревање востание беше тајна, но не баш толку тајна, па контраразузнавачка служба на Кралството Србија дојде до информации за тоа и го информира кралот Александар Обреновиќ. Александар Обреновиќ на 11 јуни 1903 година даде наредба на своите генерали да подготват план за воен напад во Македонија. Причината за тоа беше, се разбира ризикот Србија да ги изгуби териториите на кои таа имаше претензии. Истата ноќ Александар Обреновиќ и неговата сопруга Драга Машин беа убиени од група српски офицери и со тоа плановите за инвазија во Македонија не беа остварени.
Ако српските разузнавачи знаеја за претстојното востание тогаш тоа мора да му било познато и на бугарските власти кои имаа директни контакти како со Врховната така и со Внатрешната македонска организација. Досега нема никакви податоци дека кнезот Фердинанд имал планови за воен напад врз отоманските сили во Македонија. А по сѐ изгледа такви податоци нема ни да излезат на видело – кнежевството никогаш немало намера да земе учество во Илинденското востание. По востанието бугарските власти се правдаа пред македонските водачи дека Бугарија добила ултиматум од Србија, Романија и Грција да не се меша во востанието во Македонија. Можеби тоа е точно, но Бугарија досега нема презентирано документ што го потврдува тоа. Бугарската индиферентност спрема Илинденското востание треба да се бара не во некои ултиматуми, туку во тврдењето на некои воени експерти. Тие тврдат дека бугарската власт со својата активност при давањето гаранции и со својата пасивност за време на востанието, индиректно на таков начин сакала да го уништи македонското револуционерно движење. Со сузбивање на автономистите, кои од Македонија се стремеа да направат независна држава, задачата на бугарскиот двор за заземање на Македонија значително се олесна. Нешто што и делимично се оствари само девет години подоцна, односно во Првата балканска војна во 1912 година.
Македонските востаници се надеваа, сѐ од почетокот на Илинденското востание на 2 август па до 14 септември 1903 година, дека тристаилјадната бугарска војска ќе дојди на помош. На 14 септември Генералштабот кој се состоеше од Даме Груев, Атанас Лозанчев и Борис Сарафов преку бугарското претставништво во Битола испрати писмо до бугарските власти дека востаниците, кои броеја 14 до 16 илјади лошо вооружени лица, не можат да им се спротивстават на отоманската 200 до 250 илјадна војска. Затоа тие ја молат Владата на Бугарија да испрати војска за спас на нивните бугарски браќа во Македонија. По тоталниот молк од Бугарија на 5 ноември генералштабот на „бугарското" Илинденско востание донесе одлука за прекин на воените дејства.
Тврдењата на бугарскиот воен министер дека Бугарија во тоа време располагала со 300 илјадна војска беа исправни. Во 1912 година при почетокот на Првата балканска војна Бугарија мобилизира 350 илјади војници. И не само тоа таа беше добро опремена. Во 1912 година Бугарија располагаше со следното оружје: 380.000 пушки од марките манлихерки, берданки и кримки, 248 митралези од марката максим, 324 полски топови, 92 ридски топови, 36 хаубици и доволно муниција за сето тоа оружје.
Македонските востаници располагаа со најмногу 15 илјади пушки. Некои од востаниците беа наоружани со секири и вили. Половината од пушките беа набавени благодарејќи на исплатата од киднапирањето на Мис Стоун, дел од другата половина беа расходовани пушки од бугарската армија, а некои крадени од бугарските магазини. Тука е природно да си го поставиеме прашањето: ако Бугарија не сакаше или не смееше да се вмеша активно во востанието, зошто таа не помогна повеќе со наоружување на „Бугарите" во Македонија. Зошто Бугарија, покрај своите големи резерви оружје ги принуди востаниците на арамилак и на разбојништво на две недолжни жени.
Ридските топови се така конструирани што тие можат да се расклопат и товарени на коњи или мазги да се пренесат преку ридови и планини, а и преку граници. Зошто Бугарија не подари неколку од своите 92 ридски топови на востаниците за тие да не морат да прават топчиња од црешово дрво. Илинденците направија две такви топчиња, првото се распадна при првото испалување, а второто никогаш не се искористи и денес се наоѓа во воениот музеј во Истанбул.
Преображенското Востание
Одринскиот комитет односно комитетот на Тракијците сигурно и тие свесни за својата војна неподготвеност, долго се двоумеа за кревање на востание. И покрај тоа што тие беа дел од македонско-одринската организација, тие не го прифатија датумот донесен на Смилевскиот Конгрес за почеток на заедничко востание, туку свикааа посебен конгрес во Петрова Нива, Бугарија, кој се одржа од 11 до 13 јули 1903 година. Конгресот на крај донесе одлука за кревање на востание на 19 август 1903 на денот на Преображение. Михаил Герџиков кој подоцна во пракса стана воен водач на востанието во своите спомени го наведува ова: „Конгресот не ни даде прецизен мандат што да правиме тука. Тоа го остави на нас востаниците". Истовремено на конгресот во Петрова Нива беше кажано дека задачата на востанието е да се спречи дотур на отоманска војска во Македонија. Но акциите, барем од таа гледна точка не беа успешни. Бројот на востаниците беше од 2 до 4 илјади, а тие располагаа со исто толку пушки колку и востаници, без никакви топови.
Вечерта на 18 август 1903 Михаил Герџиков, дента пред нападот на Василико, денешно Царево источна Бугарија, одржа говор пред востаниците на кои им се обрати со зборовите „мои Тракијци“. Воените операции траеја од 19 август и по 20 дена беше загушено од отоманската војска. Герџиков подоцна ќе го изјави следното: „Востанието во најдобра рака беше неважно, во најлоша штетно".
Како што гледаме Илинденското и Преображенското востание немаат многу допирни точки. Одлуките за кревање на востание се донесени на два сосема различни конгреси и со различни цели - Македонскиот комитет првенствено работеше за создавање на автономна македонска држава. Востанијата беа и временски и географски раздвоени - тука немаме ниту една заедничка координирана воена операција на востаниците од Македонија и Тракија. Едното е несомнено востание на Македонците, додека другото е, како што викаше Герџиков, востание на Тракијците. Ако овие две востанија имаат нешто заедничко, тогаш тоа е рамнодушноста на Кнежевството Бугарија кон истите.
Но некаде и некогаш во бугарската исторографија, бугарските политичари и историчари, подгреани од Сантстефанските соништа, како и за полесно да се докаже бугарскиот карактер на Илинденското востание овие две востанија ги слевуваат во едно, под името Илинденско Преображенско Востание.
Сѐ тоа можеби ќе поминеше ако, посебно во периодот меѓу двете војни, македонскиот национален идентитет во сите делови на Македонија не се зајакнеше. Или ако Бугарија успееше да ги освои сите делови на Македонија во Балканските Војни, спроведеше асимилицаја на населението и со тоа да оформи бугарска нацонална свест. Но Бугарија не успеа во тоа затоа што таа сама ги изневери своите цели. Со самото склопување на воениот сојуз со Грција и Србија за поделба на Македонија, Бугарија доброволно се откажа од „Бугарите" во Македонија. Нешто што ќе остане како уникат во историјата: една земја да влезе во војна за сама да ја отстапи „својата" територија и „својот" народ на други држави.
Секоја нација за своето формирање и зајакнување има потреба од симболи и национални митови, така и македонската. Илинденското востание, можеби затоа што беше востание на жителите во Македонија, почна да се слави како Илинденско, а не и Преображенско востание. Тоа славење беше забранувано од сите држави каде живееја луѓето кои развивајќи посебен национален идентитет сѐ почесто самите се нарекуваа Македонци.
Коминтерната, како и комунистичките партии во Југославија и Бугарија, во периодот меѓе двете војни имаа за цел Македонците, но и тракијците де се оформат како посебни нации. Во случајот Македонија, тоа се оствари можеби дека за тоа имаше почва, но и симболи и историски настани, како Илинденското востание, околу кои можеше да се постават фундаментите на нацијата.
Каракачанов и неговите приврзаници го отфрлаат сето тоа и тврдат дека Македонците се вештачка творба и дека сѐ ушто не е доцна тие да се вратат во бугарското стадо. Каракачановци се на мислење дека тоа е можно ако го негирааат јазикот, нацијата и нејзините симболи како што е Илинденското востание. Но историјата сакала овие два народи, како што видовме и во случајот со Србите и Хрватите, да се развијат во две нации. Бугарија не успеа да го спречи тоа, а сега е се разбира доцна. И не само тоа, таа со своите лажни ветувања, спрепки и пасивност за време на спорното востание, дури и го потпомогна развојот на новата нација.
Присвојувањето на Илинденското востание од страна на денешна Бугарија, кое таа не го помогна ниту воено, па ни во некои поголеми размери економски или морално, гледано од македонска гледна точка е се разбира еден чин на непризнавање на македонската нација. Во една таква ситуација договорите за пријателство стануваат ништожни. Пријателства не се градат со закани и задни мисли, туку со искрено подавање рака.
|
Присвојувањето на Илинденското востание ..
