|
Интервју: Димитар Бечев, истражувач и предавач на Оксфорд
Пишува: Анастас Вангели
Димитар Бечев, родум од Бугарија, е доктор на науки по меѓународни односи и истражувач и предевач на Оксфорд, кој се занимава со надворешната политика не ЕУ, како и со историјата и политиката на Централна и Источна Европа, Балканот и Медитеранот. За нас Бечев е значаен, поради тоа што оваа година, од печат излезе „Историски речник на Република Македонија” чиј приредувач е токму тој. Во моментов работи на неколку истражувачки проекти. Интервјуто го направивме во Александрија, Египет, каде што беше службено во рамките на поширок проект кој се занимава со истражувања од пошироката медитеранска област.
Во интервјуто кое го направивме, Бечев говори за неговто искуство со пишувањето на „Историскиот речник”, за некои негови гледишта за историјата и пишувањето на историјата, за македонските и за регионалните состојби...
Колкав беше предизвикот да се работи на потфат како што е историскиот речник на Република Македонија? Дали беше тешко докрај да се исполнат принципите на академската неутралност и објективност при работата, имајќи предвид дека „македонските прашања” се се' уште предмет на горливи дебати и несогласувања?
Не беше лесно да се напише објективен речник. Првенствено, тешко е да се процени каде почнува и каде завршува историјата на Република Македонија, која е реалност од 1944 година натаму. Како да се разграничи минатото на Република Македонија од она на регионот Македонија, на Османската империја, на Југославија, на Бугарија, Србија, Албанија, Косово? Во право сте дека многу прашања се предмет на жестоки историски спорови. Се обидов да ги претставам, колку што можев, објективно сите гледни точки, но исто така и да го искажам своето мислење – на пример за појавата и развојот на македонскиот национален идентитет во 20 век, за меѓуетничките односи по 1991 година, за историската улога на соседните земји, за османското наследство. Исто така се потрудив да се дистанцирам од херојско-драматичниот поглед кон минатото и различните национални митологии.
Пишувањето историски речник, особено за балканските услови, веројатно може да биде да биде исцрпувачка работа. Голем предизвик, кој бара многу вештина, е балансирање со спротиставените (национални) пристапи во поимањето на различните сегменти од историјата, различните историски настани и личности и, воопшто, историските категории. Дали како приредувач имавте проблеми со дефинирањето на некои поими и кои беа тие? Дали имаше моменти кога се чувствувате како да сте заглавиле кај некои од одредниците?
Предизвик е да се надмине мислењето, наследено од 19 век., кое за жал се' уште доминира на Балканот. Етнонационалниот идентитет не е запишан во нашиот генетски код и токму историјата на Македонија е пример како националното идентификување е продукт на сложени социјално-политички процеси, како и на дадени институционални услови. Да одбележам само еден факт: огромен дел од селското мнозинство во Вардарска Македонија пред 1945 година, има минимален или речиси никаков пристап до образование. Може да се каже, дека идентификацијата со родното место или крај, како што добро забележува Хенри Бреилсфорд при патувањата во регионот по Илинденското востание, е многу посилна, отколку онаа со замислената национална заедница – бугарска, српска, грчка, романска, да не говорам за македонска. Нештата се посложени кај елитите – затоа има многу фигури, како на пример Гоце Делчев, кои предизвикуваат жестоки спорови. За мене најважно е да сме сензитини кон историскиот контекст, а не да интерпретираме од гледна точка на сегашноста. Водачите на ВМОРО до еден беа продукт на Бугарската егзархија. Ретко ќе сретнете некој, кој не бил во служба и да не добивал плата од Егзархијата, а дури и од бугарската држава. Ѓорче Петров загина во 1921 година како чиновник во Министерство на земјоделство во Софија, а пред тоа беше директор на егзархиската гимназија во Прилеп. Во истото време, Организацијата лансира еден вид македонски политички национализам, врзан со идејата за автономија, која еволуирала во 1933 година, во времето на Ванчо Михајлов, во идеја за целосна независност на Македонија. Ако начелно станува збор за еден „мултинационален” патриотизам – т.е. Македонија (заедно со Одринска Тракија!) да биде татковина на Бугари, Албанци, Грци, Турци, Власи итн. – во меѓувоениот период – „годините на зреење”, како што ги нарече Иван Катарџиев – веќе започнува да се утврдува, не на последно место, со учеството на Бугарската комунистичка партија, идејата за етнокултурната самостојатност на македонските Словени. Гледате, со други зборови, колку сложно беше да се напише статијата „Македонец”. Сепак, особени проблеми не почувствував. Напротив, намерно ја акцентирав комплексноста на поимите, нивната променливост. Ако сум имал некаква пристрастност кон нешто, тогаш тоа е парадоксалното во историските процеси.
Во изминатите неколку месеци, беа објавени две капитални дела од страна на двете македонски „врховни” научни тела: третото издание на официјалната „Историја на македонскиот народ” во издание на Институтот за национална историја и „Македонска енциклопедија” во издание на МАНУ. Двете изданија беа третирани како прилично контроверзни. Во врска со „Историјата” главната критика се однесуваше на ревидирањето на „етногенезата” на Македонците, а за Енциклопедијата реакциите беа толку чести и жестоки, што МАНУ се реши да ја повлече. Дали имавте можноста подетално да ги погледнете овие дела и кои се вашите впечатоци за нив?
За жал, се уште не сум се запознал со самите изданија. За содржината на Енциклопедијата знам само од медиумите. Сепак, политизирањето на историската наука на Балканот не е од вчера и нема да исчезне утре. Што се однесува до Република Македонија, се гледа структурален проблем – неможноста албанската заедница да биде убедена дека е дел од македонското политичко тело. Ризикувајќи да се повторам, ќе кажам, дека етнизирањето на поимот „Македонец” во Титова Југославија во крајна инстанца одигра лоша улога за градителите на нацијата поради сегрегирачките последици. Симболичкиот натпревар по прашањето на автохтоноста кој што го гледаме денес, е сериозна пречка пред градењето на отворено општество од граѓански тип, кое, бар во некоја мера, може да биде противотежа на етнополитичкиот принцип.
Епизодата со „Историјата...” и со Енциклопедијата се надоврзува на целиот процес на културализирање на политиката. Некои од контроверзните ставови искажани во нив (особено во „Историјата на македонскиот народ”), совршено се вклопуваат во сликата за таканаречената „антиквизација” (преименувањето објекти, градењето споменици, масивните археолошки ископувања, „откритијата” како Каменот од Розета и така натаму). Кој е вашиот генерален коментар за она што го преживува Македонија во последните 2-3 години?
Не би криел дека таканаречената антиквизација особено не ме воодушевува. Како истражувач, занимавајќи се со проблемот на национализмот, разбирам прекрасно дека има тенденција кај секој човек да си ги бара корените колку што може подалеку во минатото. Се чини, ниту средновековната историја, ниту пак таа на ВМОРО от 19-20 век не се доволно солидна основа за некаква нова приказна за националниот идентитет на Република Македонија, необременет со наследството на комунизмот и од СФРЈ. И двата приода ги земаат в предвид и релативизират границите меѓу македонските Словени и соседите. Античкото наследство е доста посигурен граничен репер. Работата е таа, што пишувањето на историјата одново има својата политичка цена. Ако бев граѓанин на Република Македонија повеќе ќе се грижев за поскоро присоединување кон Европската унија отколку за последното „откритие” на Паско Кузман. Инаку, иако во моментов ме затекнавте во Египет, немам намера да го коментирам Розетскиот камен. Единствено би обрнал внимание, дека античките натписи пред зградата на Владата на „Илинденска” се на старогрчки.
Дали случајот на Македонија го потврдува правилото дека на Балканот нациите го црпат легитиметот исклучиво од претпоставката за автохтоност? Впрочем, и претставувањето на Албанците како „неавтохтони” во енциклопедијата на МАНУ е резултат на таквиот светоглед. Кој е Вашиот коментар?
Да, така е, но еве и нека не сме на Балканот. Речиси сите етнонационални конструкции ја бараат автохтонността, поради длабоката врска меѓу територијалниот и генетскиот принцип, позната уште од германското “Blut und Boden”. Ако отидете во Либан, на пример, многу Маронити ќе ви објаснат дека се потомци на древните Феникијци. Пред некое време читав како некои Индијци тврдат дека тезата за преселението на Аријците како негација на нивниот национален идентитет, која ја промовираат и локални и странски непријатели.
Сепак, се чини, во случајот на Македонија таа потрага по автохтоност создаде многу проблеми. Првенствено, се влошија односите со Грција. Кое е вашето гледиште по тоа прашање? Како антиквизацијата влијаеше на македонско-грчкиот спор?
Крајно негативно. Кампањите околу антиквизацијата му донесоа многу гласови на Груевски, но за жал ги вратија односите со Грција горе-долу на нивото од 1995 година. Со една разлика! Заради гротескната манипулација на античката историја, денес грчката позиција наоѓа на многу поголеми симпатии во Европа, отколку во деведесетитте години, кога не беше многу јасно како е можно една таков мал и немоќен сосед како Република Македонија, кој едвај се извлече од конфликтите во бивша Југославија, да биде закана за Грција.
Сепак, натегањето околу „националноста” на Александар и околу тоа кој е вистинскиот наследник на античките Македонци не е единствениот извор на проблеми помеѓу двете земји. Како вие гледате на „спорот за името” и кои се според вас неговите перспективи?
Тешко прашање. Од историска гледна точка имаме парадокс. Имено, грчките училишта – од 19 век па натаму – го пропагираа името „Македонија” и „Македонци” помеѓу Словените токму за таа цел. Ако ги отворите мемоарите на костурскиот митрополит Германос Каравангелис, ќе видите со какви аргументи тој го убедува Коте Христов (Капетан Котас), дека во жилите му тече грчка крв. Со наследството на Античка Македонија и митот за Александар! Сега може да се набљудува еден бумеранг ефект – антиквизацијата се сврте против самата Грција... Сепак, на крајот Грција е во многу поповолна ситуација и претпоставувам дека еден иден компромис за името ќе ја одрази повеќе нејзината позиција, а не таа на Скопје. Важните прашања како враќањето на имотите на егејските бегалци, кои можеа да се уредат преку механизмите на дипломатијата, најверојатно ќе си останат нерешени...
Македонско-грчкиот спор за името беше главната преокупација и на внатрешен и на надворешен план за Македонија. Кога сите мислеа дека сите останати „национални” проблеми се затворени, се случија низа настани кои ја променија големата слика. Еден од најизненадувачките моменти беа некои од коментарите и потезите на новата бугарска влада во поглед на заштита на бугарските граѓани од Македонија. Како ја коментирате политиката на Борисов кон Македонија? Што значи политичкиот ангажман на Божидар Димитров?
Не мислам дека Република Македонија претставува надворешно-политички приоритет за Борисов, како што не беше ни за предходните влади од 2001 година па наваму. Дури и за Сергеј Станишев, чиј татко е родум од село Штука, Струмичко! Според мене назначувањето на Божидар Димитров во кабинетот не помага за односите со Скопје, но фала богу, не очекувам Борисов да заплашува со вето во институциите на ЕУ и во НАТО со цел да се изврши притисок врз Република Македонија. Единствената надеж ја полагам во паѓањето на визниот режим и во олеснувањето на патувањето на македонските граѓани во Бугарија. Иднината е во човечките, културните и економските контакти, а не во владините декларации, стратегии и политичка реторика.
Кои се според вас перспективите на Југоисточна Европа во поглед на демократската консолидација и европската интеграција? Дали усвојувањето на Лисабонскиот договор ќе промени нешто значајно?
Прифаќањето на договорот ќе и' помогне на ЕУ да води поконтинуирана надворешна политика, вклучително и во односите кон Западен Балкан. Со тоа се отстрани едно од оправдувањата за нужноста од одложување на проширувањето во насока на Југоисточна Европа. Значителни промени сепак не очекувам. Позитивно е, што Република Македонија има шанса, за разлика од некои други делови на бившата СФРЈ. Ако се постигне компромис со Грција, вашата земја ќе може да започне преговори за членство, кои кон крајот на следната декада – во 2017 или 2018 . – би можеле да ја отворат вратата на Унијата.
Дали Грција и Бугарија се подготвени да бидат лидери на регионот? Грција веќе извесно време се наоѓа во многу незавидна позиција. Дали, можеби, Папандреу ќе донесе нешто ново? Која е иднината на Бугарија на чело со Борисов?
Папандреу има собрано значителен политички капитал како министер за надворешни работи. Си споменувам за неверојатниот пресврт во односите со Турција во 1999 година и за ангажманот на ЕУ во Западен Балкан од средбата во Солун (2003 година) во време на грчккото претседателство со Советот. Сепак, проблемите со Република Македонија ескалираа до таа мера, што ќе му биде тешко да направи пробив – уште повеќе што ќе наиде на критики во конзервативните средини на опозицијата, а и во самиот ПАСОК. Ако Бугарија или Борисов лично има некакви амбиции за регионално лидерство, најважниот услов е да се рестартират забавените внатрешни реформи и да се врати довербата на Еврокомисијата и на останатите земји-членки. Најдобрата услуга, која Бугарија може да им ја направи на соседите е да докаже во Брисел, дека проширувањето дава резултати.
Од речникот на Бечев
Четири дефиниции на поимот „Македонец“
Главната карактеристика на речникот на Бечев е соочувањето на спротиставените пристапи кон историјата, особено во однос на интерпретирањето на историските херои, без ревносна потрага по „вистината”. Па така, за Гоце Делчев се вели дека бил “Истакнат лидер на Внатрешната Македоно-Одринска Револуционерна организација (ВМОРО), политички активист и теоретичар. Неговиот мит заземал голем размер уште за време на неговиот животен век, а подоцна започна да се негува во историографиите на Југословенска Македонија и Бугарија. (...) Во југословенската македонска историографија (неговите) ставови се интерпретираат како форма на македонски сепаратизам (...) додека од друга страна, бугарските историчари тврдат дека (тој) како и многумина други водачи на ВМОРО се борел за автономија на Македонија (...) и никогаш не негирал дека бил Бугарин (...)” (стр. 55-57).
Се разбира, ваквиот пристап и речникот сами по себе не се совршени, но се добра почетна точка за натамошните историски и општествени истражувања, особено на теми кои се потенцијални жаришта на политички конфликт.
Во сличен манир, за терминот “Македонец” за чие дефинирање Бечев рече дека не било ни малку едноставна задача, речникот вели: “политички оспоруван регионален и етнички назив. Зависно од историскиот период и општествениот контекст, Македонец може да има повеќе значења: 1. Секој жител на географскиот регион Македонија кој се оформува во 19 век, без оглед на неговата или нејзината етничка припадност, јазик или религија. 2. Припадник на етничката македонска нација која е составена од сите Словени кои живеат во географска Македонија и го конституираат мнозинството од населението на Република Македонија. 3. Кој било кој граѓанин на Република Македонија. 4. Поданик на оригиналното Кралство Македон” (стр. 132-133).
Одредницата за Бугарија пак вели: “Македонија има заплеткани односи со Бугарија, која беше првата земја која ја призна нејзината независност во 1992 година. (Заплетканоста) е поврзана со одбивањето на Бугарија да го признае постоењето на посебен македонски национален јазик и постоењето на македонско малцинство во Пиринска Македонија. (...) (стр. 31-32).
Историскиот речник е во издание на „Scarecrow Press“ од САД. Досега, никој не се нафатил да го промовира во Македонија, иако претставува доста занимлива публикација која може да отвори значајни дебати.
|
НА ДИСТАНЦА ОД МИТОВИТЕ
