|
ГРЕШКА
ГРЕШКИТЕ НА ЕНЦИКЛОПЕДИЈАТА И ЕНЦИКЛОПЕДИЈАТА КАКО ГРЕШКА
Книгата не исполнува елеменатрни стандарди на едно научно дело
Пишува: Анастас Вангели
Се чини дека ниедно друго издание на МАНУ не покренало такво внимание како што тоа беше случај со Македонската енциклопедија издадена минатата недела. Реакциите на изданието дојдоа претежно од политички субјекти, а не изостана и критиката искажана од интелектуалците и останатите учесници во јавната дебата. Но, пред се', најголемиот број коментари поврзани со енциклопедијата беа политички мотивирани. За самото издание пак, се доби впечаток дека е во најмала рака тенденциозно и политички пристрасно и, воопшто, дека е инструмент на нечија агенда, а не научно дело.
Навистина, постои солидна основа да се каже дека енциклопедијата има двојни стандарди кои ја прават да биде тенденциозна. Доволно е да се прочитаат неколку одредници и чисто да се погледне структурата на самата енциклопедија, за да се потврди сето тоа. Во јавноста веќе со отвори дебатата околу податокот дека Албанците во енциклопедијата „се познати и како Шиптари”. Но, она што никој не го спомена е и дека Ромите се познати како „Цигани, Ѓупци или Еѓупци”, а и Власите како „Цинцари”, што ја надополнува сликата за несензибилноста на авторите кон различните идентитификации. Понатаму, за разлика од одредниците за овие етнички заедници, (особено од онаа за Албанците каде што во најголемиот дел се кажува како тие се доселувале во Македонија), одредницата за „Македонци” се простира на 5 страници и е пишувана антрополошки: во неа се зборува за јазикот, традицијата и за обичаите на Македонците, а поставени се и слики од народни шари и носии кои опфаќаат цели страници. Ваквото претставување е лошо само по себе (не велам дека е невистинито): ако се акцентира доселувањето на некој народ на дадена територија како негово главно обележје, тогаш тој народ се става во позиција на не-автохтоност (наспроти автохтоноста на Македонците) и така тој народ следствено на тоа „што дошол подоцна”, добива помалку политички права.
Освен што таквото пишување е дискриминаторски и потенцијално навредливо од една страна, тоа сведочи за очигледен двоен стандард кон различни групи на граѓани од друга. Автори на „малцинските одредници” не се малцински историчари или антрополози. Самите реакции на академијата од типот „Албанците самите се нарекуваат Шиптари” и слично, само го потенцираат немањето основна толеранција и разбирање за средината која ги опкружува. Ако на некој врвен научен работник треба да му се објаснува зошто Албанците не треба да се нарекуваат Шиптари и зошто е некоректно поентата на целата статија да биде дека всушност Албанците се доселеници на македонската земја, тогаш очигледно нешто не е во ред со таквиот научен работник.
Но, таквата исклучивост во Македонската енциклопедија не е појава кој изненадува. Како за потсетување, во еден мој текст објавен во „Глобус” пред неколку месеци, упатив критика за еден од јавните настапи на акдемикот Блаже Ристовски, кој во оваа епизода ја има улогата главен редактор на фамозната енциклопедија. Toa што го посочив како мaана на пристапот на Ристовски, а и на целата академска елита, се чини дека повторно излегува на површина, овој пат на многу повидлив начин. Имено, тој во дадениот настап посочи дека академиците и научниците треба да и' служат на Македонија и дека тој во нив гледа „народни херои” кои треба да ја изразат „националната мисла”. Имајќи го во предвид таквиот негов став, не е тешко да се заклучи дека тој, всушност, гигантскиот и прилично скапиот проект го раководел, замислувајќи се себеси како народен херој во служба на македонската кауза.
Ставањето во служба на каузата, сепак, не е она што се добива како прва импресија за Енциклопедија Македоника. Да, по некое време поминато над неа читателот може да биде конфузен или емотивен; но, вистинскиот шок од енциклопедијата доаѓа уште по самото отварање на нејзините корици, од навистина банални причини.
Мојот иницијален впечаток за енциклопедијата беше дека таа е ужасно непрофесионално изработена и тоа најмногу од технички и од содржински аспект. Прво и основно, самата енциклопедија нема содржина, ниту индекс, ниту оддел за библиографија. Тоа се основни компоненти на секое академско дело (особено енциклопедија), и незамисливо е како редакцискиот одбор си дозволил да ја издаде без нив. Без содржина и без индекс, самата навигација низ енциклопедијата е прилично отежната: мора да се листа и прелистува низ двата тома од по 800 и повеќе страници за да се дојде до посакуваната информација. Без библиографија пак (оставено им е на авторите да си ги наведат изворите под секоја одредница), Енциклопедијата губи шанси за какво било стекнување на углед особено во странство; затоа што практиката кажува дека само според библиографијата, може да се спореди вредноста на едно академско дело.
Во исто време, уште еден проблем од техничка природа е тоа што постојат прилично збунувачки ситуации во формулирањето на некои работи: на буквата “Е”, на пример, може да се најде европско првенство во кикбокс за кадети, но не може да се најде Европската унија!? Нешто најблиску до Европската унија треба да се бара под буквата “Р”, во одредницата “Република Македонија и Европската унија”. Истото важи и за Обединетите нации и за НАТО. Сите три имаат улога на сидро во македонската надворешна политика од осамостојувањето до денес, но во Македонската енциклопедија се во најмала рака, чудно вметнати.
Второ, енциклопедијата хипотетички, дури може и да се најде на суд поради неправилното преземање на илустрации. На првите страници од енциклопедијата стои „Илустрации: Интернет,...” па потоа наредени се имињата на луѓето кои допринеле со останатиот дел од илустрациите. Меѓутоа, што тоа Интернет значи? Не е наведен ниту еден онлајн извор и не е воопшто прецизирано дали се почитувани авторските права. Кога некој би правел семинарска работа можеби и би можел да вметне слики „од Интернет”, иако во многу образовни установи и за тоа мора да се наведе подробен извор. Во овој случај, говориме за продукт на врховната научна институција во земјава, кој ќе се продава по цена од преку 8.000 денари, а кој вели дека фотографиите ги зел од Интернет. Доколку некој си препознае копирајтир на или на кој било начин заштитена слика во енциклопедијата, би можел да тужи и речиси сигурно да добие.
Но, уште потрагично е нереференцирањето на текстовите. Самиот главен редактор Блаже Ристовски, автор на многу клучни одредници, не наведува извори за она што го пишува. На пример, одредницата за „македонската нација” (инаку напишана многу проблематично), нема никаква библиографија зад себе. Слично на ваквата практика, некои од авторите пак пишувале „автореференцијално”: наведуваат по еден извор, кој е всушност нивно сопствено дело. Така е на пример со најважната одредница, „Македонија” чиј автор е Александар Стојмилов.
Трета забелешка, која се однесува на уште еден пропуст, е фактот што енциклопедијата радикално и неосновано несразмерно им посветува внимание на различни поими и во поглед на квантитет и во поглед на содржина. На пример, комбинирано одредниците за македонските малцинства во соседството заземаат цели седум страници, што е повеќе простор и од одредницата за македонската нација (нецела страница) и од одредницата за „Македонците” (5 страници). Во вториве две, особено кај „Македонците” директно се задира и во темата на малцинствата, па така енциклопедијата на неколку пати се повторува и има работи кои се речиси идентични. Инаку, колку за илустрација, додека на малцинствата им се доделени седумтте страници, во остатокот од енциклопедијата, на една страница се сместени повеќе одредници, кои, веројатно, не се помалку значајни од македонските малцинства во соседството.
Сепак, иако енциклопедијата содржи одредници за можеби сите нејзини автори, за многу личности кои и не се особено познати и значајни, за некои општи поими како морков, луцерка или шупелка, таа не содржи ни збор на пример, за Хунзите ниту за Каменот од Розета. Во сличен манир, се споменати и идеите за Голема Албанија, Голема Бугарија, Голема Србија и за Голема Грција, меѓутоа, никаде не е спомената Голема (или етничка или обединета) Македонија.
Македонската енциклопедија беше и веројатно најкапиталниот и најскапиот македонски научен проект кој во себе вклучи десетици важни личности од академската сфера како редактори или автори. Еден од нив е и самиот претседател Ѓорге Иванов, кој фигурира како автор на некои одредници. Учествуваат и многу други научни работници од најразлични дисциплини. Од неа се очекуваше да биде книга над книгите, меѓутоа веќе извесно време по нејзиното објавување таа не може да се ослободи од негативната аура која си ја носи со себе.
Кога ќе се разгледа како целина, човек навистина има дилема дали освен лекторот ова дело некој воопшто го прочитал. Едноставно изгледа како да немало одговорен човек кој го прегледал ракописот пред да оди во печатница. Секој автор пишувал на свој стил, без заеднички образци и без споделување методологија; би се рекло дека за овие неколку години работа на енциклопедијата тие успешно спречиле било каква стандардизација и систематизација на знаењето која би произлегла од сево ова. МАНУ најави дека прво ќе ја корегира па ќе ја преведува на англиски: меѓутоа превод на англиски во овој момент најмалку и треба, затоа што ваква каква што е (без содржина, индекс, библиографија и референци, и тони дубиозни содржини), кај странците таа ќе биде предмет на потсмев или грозење; она што на Енциклопедија Македоника во овој момент и' треба е темелно прочешлување, многу повеќе од 2-3 збора на 2-3 страни...
Повторно отварање на дебатата Антички VS Словени
Теоријата за античкомакедонското писмо од Каменот од Розета, стана еден од основните темели на еден цел политички процес кој во Македонија е наречен „антиквизација”; а Хунзите, освен што дојдоа во Македонија како дел од истиот процес, останаа запеметени во речникот и подоцна терминот „Хунза” одигра голема улога за време на претседателските избори. Концептот на Голема Македонија дискурзивно постои, и во радикални политички движења, и во политички партии (ТМРО-ВЕП) и така натаму. Впрочем, тој се среќава и во енциклопедијата затоа што на пример за Македонците меѓу другото се вели дека ја населуваат „етничка Македонија”.
Како и да е, со испуштањето на овие одредници (а и многу други, пред се' античко-македонски и воскреснати античко-македонски), индиректно се затскрива една политичка реалност која што ја живееме во последните три години.
Гледано од некоја идна перспектива, можеби ова ќе биде и клучниот траг кој енциклопедијата ќе го остави (под претпоставка дека ќе бидат санирани штетите по мултикултурализмот). Енциклопедијата е можеби најзначајниот академски труд кој е поткрепа на теоријата за словенското потекло на етничките Македонци, труд кој доаѓа од највисоката научна институција и труд кој е финансиран со парите од Владата на Републиката. Во неа Македонците се исклучиво дефинирани како словенски народ, а во одредницата за Античките Македонци се вели дека тие се претопиле со новојдодените племиња, во прв ред Словените, за време на големата преселба на народите, па така во македонската етногенеза словенскиот елемент преовладеал. Во исто време, не смее да се заборави дека ова лето, Институтот за национална историја, во најновото издание на „Историјата на македонскиот народ” го промоворише спротивното гледиште: дека во миксот помеѓу домородните Антички Македонци и доселените Словени, доминантен елемен останал да биде македонскиот. Како и да е, и ова прилично мејнстрим гледиште е „скриено под тепих”.
Доколку МАНУ изработеше вистински објективна енциклопедија, таа за етничкото потекло на Македонците ќе кажеше дека е предмет на оспорување помеѓу две општествени фракции: едната „античка”, а втората „словенска”. Вака сега, испадна дека МАНУ активно се вклучи во дебатата, фати страна и ја истисната спротивната од енциклопедијата; значи таа енциклопедија во овој момент не кореспондира со реалноста. Вака, сега МАНУ отворено влегува во дебата со ИНИ што значи дебатата антички vs словени официјално ги трансцедираше кафеаните и политиката - сега таа се пренесе во двете највисоки државни научни институции.
Имало и полошо
Ако се погледне во компаративна перспектива, енциклопедијата на МАНУ е потолерантна во однос на албанското прашање отколку првата енциклопедија на македонски јазик МИ-АН од 2006. Таму, редакторот Јован Павловски е автор за одредницата за Албанците во Македонија, која исклучиво се занимава со нивното доселување и мигрирање во Македонија во Отоманскиот и во југословенскиот период. Тонот на таа енциклопедија во исто време е и далеку поемотивен и помалку академски од оној кој се среќава во оваа на МАНУ. Одредницата за Албанците почнува со следната извична реченица, која не кажува ни збор за тоа кои се и што се Албанците: “Според пописот на населението и според турскиот дефтер од 1568 година, во Полошкиот регион, населени места со чисто муслиманско население – немало!”. Во одредницата и натаму не се кажува ништо за тоа кои се Албанците, туку едноставно се редат податоците за нивното доселување со фокус на Полошкиот регион. Таа завршува со уште една извична реченица: “Кога ќе се споредат податоците од 1948 и 1981 година лесно може да се пресмета дека бројот на Албанците во Тетово и во неговата поблиска околина, само за 33 години, бил зголемен за фантастични 102.539!”.
Истата енциклопедија веројатно може да се толкува и како исклучива по прашањето на Античка Македонија. Иако наративот на античкото минато има голема политичка важност, во енциклопедијата, одредница за Античките Македонци не постои.
Дали некој го погледнал историскиот речник на Бечев?
Во Македонија воопшто е малку познато дека ова лето излезе “Историскиот речник на Република Македонија” во авторство на бугарскиот истражувач од Оксфордскиот универзитет, Димитар Бечев, за американската издавачка куќа Scarecrow press. Ако ништо друго, таа публикација би можела да послужи чисто за консултации во промените кои ќе се прават по спорните точки.
На пример, одредницата за Албанците во тој речник почнува со именувањето на Албанците – на македонски (Албанци), на албански (Sxqiptaret) и на турски (Arnavutlar). Понатаму се вели: “(тие се) втората по големина етничка група во Република Македонија (...). Тие самите себе си се доживуваат како потомци на илирските племиња (...). Албанските академици тврдат на континуираното присуство на Албанците во регионот, додека нивните бугарски и македонски колеги тврдат дека тие биле масовно доселувани (...)”. За ОНА се вели дека “нејзиното клучно барање биле еднакви права, но впечатокот на словенското мнозинство бил дека таа е сепаратистичка (...) (по завршувањето на конфликтот) оперативци на ОНА беа обвинети за воени злосторства против цивили од страна на македонските власти, кои пак исто така извршија убиства на албански цивили; на пример, во селото Љуботен (....) ОНА беше разоружана од НАТО. Нејзиното лидерство во 2002 ја формираше Демократската унија за интеграција.”
Одредницата за терминот “Македонец/ка” пак вели: “Македонец - политички оспоруван регионален и етнички назив. Зависно од историскиот период и општествениот контекст, Македонец може да има повеќе значења: 1. Секој жител на географскиот регион Македонија кој се оформува во 19 век, без оглед на неговата или нејзината етничка припадност, јазик или религија. 2. Припадник на етничката македонска нација која е составена од сите Словени кои живеат во географска Македонија и го конституираат мнозинството од населението на Република Македонија. 3. Кој било граѓанин на Република Македонија. 4. Поданик на оригиналното Кралство Македон”.
|
ГРЕШКИТЕ НА ЕНЦИКЛОПЕДИЈАТА И ЕНЦИКЛОПЕДИЈАТА КАКО
