|
Реакција: Блаже Ристовски и падовите на македонската
општествена наука
Анастас Вангели, 18.04.2009
Во вестите на А1 ТВ, на 17 април 2009, беше емитувано интервју со академик Блаже
Ристевски1 во кое главна тема беше историската улога на Димитрие Чуповски, но беа
задирнати и други важни прашања, како во поглед на толкувањето на историјата, така и околу
идеите за улогата на МАНУ и интелегенцијата воопшто. Сметајќи го Ристовски за еден од
главешините на МАНУ и можеби највлијателниот македонски историчар, критиките кои ги
упатувам на негова сметка се критика на една цела школа.
За ликот и делото на Чуповски не сум голем експерт, и би ги прескокнал тие моменти.
Меѓутоа не можам а да не се осврнам на некои ставови искажани од академикот, и можните
импликации на истите.
Погрешните интерпретации на Ристовски
Прво, некаде околу 2'26'' од интервјуто осврнувајќи се на 19 век, Ристовски вели “Тоа
беше време кога Македонија беше без државност”. Имајќи в предвид колку раздразнувачка
може употребата на терминот Македонија да биде, ваквата несмасна употреба ствара илузии
дека Македонија е повеќе од територија или политичка единица, давајќи и метафизички
карактеристики. Што е тука “Македонија без државност”? Ако се однесува на регионот
Македонија, тогаш е лага, затоа што Македонија тогаш била интегрален дел од Отоманската
Империја, имајќи каква-таква државност. Ако се однесува пак на “македонската кауза”, тогаш
Блаже Ристовски имплицира дека таа “македонска идеја” која се развивала тогаш целела кон
државност (поексплицитно тоа го кажува кога говори за стремежите на македонската
интелегенција од 19 век). Со таквата реторика, сепак, Блаже Ристовски, свесно или несвесно
имплицира постоење на македонски национализам уште во 19 век. Основната модернистичка
теорија на национализмот, дадена од Ернест Гелнер, кажува дека “национализам е
тенденцијата за совпаѓање на културните со политичките граници”2. Постоењето на
македонски национализам во 19 век, тогаш, бара целосно поинаков научен приод – критичка
1 Интервјуто може да се погледне на веб страницата на А1 <http://a1.com.mk/vesti/default.aspx?VestID=107338>
2 Ернест Гелнер, Нациите и национализмот (Скопје : Култура, 1992)
1
анализа во контекстот на теориите на национализмот, а не поедноставено хронофоно,
инструменталистичко и телеолошко читање од дистанца. Тоа подразбира и напуштање на
Југословенската реторика на “национално ослободување од клетите Турци” со нагласен
социјален аспект. Сепак, адвокатите на тезата за “македонски национализам во 19 век” имаат
несовладлива пречка во Отоманскиот контекст кој е целосно различен од модернистичкиот
контекст во кој се развива национализмот. Затоа да се третира “македонскиот национализам”
како западноевропските, е бесмислено, затоа што е базирано на погрешни премиси.
Имено, некаде околу четвртата минута во интервјуто, говорејќи за таа “македонска
идеја” Ристовски вели дека била проектирана идеја за Македонија како “една целина”.
Ваквата реторика е проблематична – за каква целина говори Ристовски? Никогаш не
постоела засебна политичка единица која соодветсвувала на тие граници (кои ги гледаме на
картите на т.н. етничка Македонија). Да, таа карта била цртана на знамиња и била третирана
како симбол, но никогаш во историјата немало модерна државна творба која соодветствувала
на тие граници. Единствената политичко-административна граница која постоела и која
соодветствува на таа карта на “етничка” Македонија може да се најде на картата на “Турција
во Европ”а. Затоа, погрешно е да се зборува како за “една целина” затоа што таква целина
никогаш не постоела, единствено била замислувана и посакувана. А ако таа целина сеуште
“ја замислуваме и посакуваме”, тогаш тоа е аргумент плус за оние кои сакаат да докажат дека
постои македонски иредентизам.
Ристовски и ја употребува реторичката фраза “една територија – еден народ”, и
повторно прави структурна грешка. Прво, не е јасно за кој народ зборува. Но, пострашно е
што категоријата “народ” која е својствена за Советскиот и Југословенскиот начин на
категоризирање, е проектирана во време кога таква категорија и не постоела. Најблиско
нешто до “народ” во тој период била категоријата “милет”, која била сепак базирана на
верската припадност и ги опфаќала сите православни жители кои живееле во регионот.
Користејќи реториката “ние сме биле” која Ристовски ја употребува, може да се каже дека
тогаш нужно сите сме биле само Руми (Румелијци), а другите припадности доаѓаат подоцна,
со сите дебати за нив.
Читањето на Отоманското наследство како настан (500 години сведени на два збора,
“турско ропство”), или како што вели Марија Тодорова3, толкување на тоа наследство како
перцепција, а не како континуитет, кај Ристовски води и до неразбирање на одредени
политички идеи од тоа време, како на пример кога некаде околу 5'45'' почнува да кажува
3 Maria Todorova, “The Ottoman Legacy in the Balkans” во ed. L. Carl Brown, Imperial Legacy: The Ottoman
Imprint on the Balkans and the Middle East (New York : Columbia University Press, 1996), стр. 45-75
2
контрадикторности околу идеите за балканска федерација. Етноцентристички, тој се обидува
да ја презентира идејата за федерација како компромис кој сме морале да го направиме (кој
сме тие “ние” повторно?), затоа што “соседите имале држави и можеле да вршат пропаганди,
а 'ние' сме немале држава, па сме ги немале тие благодети”. Освен што имплицира дека
пропагандата е благодет, Ристовски не зема во предвид дека идејата за балканска федерација
била присутна и промовирана од многу други “немакедонски” идеолози, во различни форми,
затоа што таквата идеја не била водена како што вели тој од мотивот “да се зачува државата”,
туку да се избори за автономија од Истанбул.
Зборувајќи за современиот развој на настаните, некаде околу 3'30'' Ристовски
имплицира дека “нашата интелегенција одела по туѓи средини и паѓала под влијанија, а денес
македонските интелектуалци се школувани дома” притоа целосно неакадемски замижувајќи
пред премисата дека нема поголема националистичка пропаганда од школувањето дома.
Особено за историјата и историографијата, неопходен е контакт со “надворешниот свет”.
Македонската историографија токму поради тој изолационистички дефанзивен приод пати од
синдромот на затвореност и перпетуирање на сопствените митови4.
Блаже Ристовски, академик и интелектуалец, исто така, рече дека гледа национални
херои меѓу интелектуалците. Но, интелектуалците во совремието се оние кои треба да
демистифицираат, деконструираат, објаснат. Со ваквите ставови (како што рече самиот,
интелектуалците треба да ја изразат “македонската национална мисла”), Ристовски тотално
паѓа во категоријата на “предавнички и корумпирани” интелектуалци5. Згора на тоа,
синтагмата “национална мисла”е тотален оксиморон, затоа што (а и самиот Ристовски во
интервјуто го кажува тоа), национално може да биде чувство, или припадност, што само по
себе е емотивна компонента која е диспаратна ако не и целосно спротивна на концептот на
“мисла”. Ристовски имплицитно ја третира “нацијата” и нејзиното сепство како колективен
организам, кој функционира или треба да функционира одделно од сите општествени
ентитети, ригидно дефинирајќи ги клучните идеи, нешто што во пост-комунистичкиот
Балкан доведе и до геноциди и граѓански војни6.
Ристовски околу 7'45'' кажа и дека “нашиот народ (...) сеуште не си ја знае својата
историја и се двоуми помеѓу туѓите пропаганди”, порача дека “треба да развиваме
национална свест” што повторно не враќа назад до “предавството на интелектуалците” на
Бенда, и до органицистичкото толкување на нацијата. Точен е примерот кој Ристовски го
4 Ulf Brunnbauer, “Ancient Nationhood and the Struggle for Statehood: Historiographic Myths in the Republic of
Macedonia” во ed. Pål Kolstø, Myths and Boundaries in South-Eastern Europe (London: C. Hurst & Co., 2005),
стр. 262-296
5 Според категориите на Julien Benda, The treason of the intellectuals, (New York : Norton, [1969, c1928])
6 Види Ненад Марковиќ, “Ригидно поимање на нацијата”, Политичка мисла бр. 8, стр. 19-31
3
спомена, дека “Америка е ужасно националистичка”, меѓутоа тоа не треба да се зема како
пример, затоа што американскиот национализам не е ништо друго освен мобилизација за
војна. Академикот исто така забележа дека во Македонија “повеќе се грижиме за некои
малцински етнички групации отколку за македонскиот народ”, неточно цитирајќи го Уставот,
кажувајќи дека Македонија е конститутирана како “држава на македонскиот народ и
народите од соседните држави”, имплицирајќи ја заблудата дека Македонија е нација-држава
на Македонците7.
Ваквата неконзистентност на Ристовски, преминувајќи од пофалба на “исполнувањето
на вековните стремежи” кон критикување на народот не си ја знае историјата, го заокружи
изјавата дека за таквата лоша состојба “одговорен е народот” (9'05''). Уште една несигурност,
веднаш потоа, произнесе и по терминот “Славјано-Македонци” за кој Чуповски и
современиците го употребувале да се декларираат себе си во странство, употребувајќи ја таа
референца за да ги задоволат великоруските интереси? Ваквата теза наголемо ја отвара
вратата за сите оние кои сакаат да ја воведат повторно таа референца за етничките
Македонци денес. Логично, кога можеле Македонците тогаш да бидат Славјано-Македонци
за да си ја подобрат политичката состојба, зошто не би можеле и денес? Тоа ќе го реши
спорот со Грција, не?
Кон крајот на интервјуто, околу 14', Ристовски се произнесе и за предлогот “Северна
Македонија” велејќи дека тој сугерира дека се работи за една нова држава без култура,
историја итн. Ваквото тврдење е нелогично, затоа што културата и историјата и сите
карактеристики на една заедница не настани кои започнуваат и завршуваат, туку наративи
кои траат и се развиваат со текот на времето. Повторно се покажува дека тој ги прифаќа
општествените феномени некритички, придавајќи им непотребен есенцијализам.
Заклучни забелешки
Ваквата реторика на Ристовски само се вклопува во она што експертите за регионот го
увиделе за македонската современа историографија (како и за други случаи од пост-
комунизмот) – дека се базира на митови, еклектична е, нереспонзивна кон промените во
глобалните академски трендови и слично8. Јасна е и паралелата со она што го кажува Синиша
Малешевиќ за српските “идентитетски интелектуалци” (школувани за време на СФРЈ) и
7 За овие заблуди во толкувањето на Уставот види Zhidas Daskalovski, “Liberal Theory and Challenges of
Multiculturalism – the Case of Macedonia”, во (ed) Ivan Dodovski, Multiculturalism in Macedonia: An emerging
model (Skopje: Foundation Open Society Institute Macedonia, 2005), стр. 115-128 и Анастас Вангели, “Теорија
на граѓанскиот идентитет”, Политичка мисла бр. 16, 2006, стр. 39-51
8 Види Brunnbauer, op. cit.
4
нивната клучна улога во ширењето на етнонационализам и етноцентризам9 - интелектуалците
во српското (а и македонското) сценарио се потчинуваат на преовладувачката реторика и
делуваат како апологети. Впрочем, национализмот и институционализацијата на
националните митови се директна последица на Титовата политика после Втората Светска
Војна. Македонскиот Институт за Национална Историја на кому со закон му е дозволен
монопол на историската научно-истражувачка дејност е формиран токму во времето на Тито,
а тогаш за прв пат и офоицијално се продуцирани и томовите под наслов “Историја на
македонскиот народ”. Парадоксално, националистите и “македонистите” запаѓајќи во “митот
на потиснатите национални чувства”10 го обвинуваат “комунизмот” за репресија на
македонскиот национален идентитет, иако фактите го говорат спротивното.
Ристовски во ова интервју само ги репродуцираше грешките на македонската
историографија: проектирање на категориите нација, народ, етникум во историјата; гледање
на настаните без чувство за континуитет, туку како една перцепција во минатото;
македоноцентрично читање на голите факти без нивна контекстуализација надвор од рамките
на Македонија и “македонското” и мешање на објективите на академијата – наспроти да
“просветлува”, Ристовски на големо пропагира дека интелектуалецот треба да биде ставен во
функција на националната кауза.
Значи, Ристовски, во ова интервју ја повторува двојната грешка на македонските
историчари – методолошка (затоа што не ги разбира категориите со кои оперира) и
функционалистичка (заради тоа што се става во служба на нацијата). Се' додека не се
поработи на овој проблем чиј симптом е интервјуто на Ристовски, за жал, јавниот дискурс и
академијата ќе бидат инфицирани од националистичкиот сентимент.
9 Sinisa Malesevic, “Identitarian Intellectuals and Ethno-nationalism”, Identity as Ideology: Understanding Ethnicity
and Nationalism (New York : Palgrave Macmillan, 2006), стр. 185-204
10 Види Rogers Brubaker, Myths and Misconceptions in the Study of Nationalism (ракопис, 1998),
<http://web.ceu.hu/nation/classics/01Brubaker.pdf>
5
|
Блаже Ристовски и падовите на македонската општест
