|
Srpska Makedonija
Srpska Makedonija obuhvata samo 37% ukupne makedonske teritorije i
koncentrisana je uglavnom u slivu reke Vardar. Bugarski i grcki deo, Pirinska
i Egejska Makedonija danas postoje samo kao geografski prostor, s obzirom
da je tamo vec okoncan proces sistematske asimilacije makedonskog stanovnis
tva i njegovog pretapanja u Bugare i Grke. Samo onaj deo Makedonije
koji je srpska vojska izbavila iz turskog ropstva danas egzistira kao politic-
ki entitet, samostalna drzava i otaybina makedonske nacije. Za Makedonce
se uglavnom ne moze reci da su Srbi u pravom smislu reci, ali su sigurno etnic
ka grupa koja je najsrodnija Srbima. Srbi i Makedonci su kao braca blizanci
– nisu isti ali su veoma, veoma slicni. Sam naziv “Makedonci” Sloveni
sa tog podrucja pozajmili su od stanovnika anticke drzave Makedonije koja
je nastala jos u sedmom veku pre nase ere. Prvobitni Makedonci su narod
grcke etnicke strukture sa velikim primesama Ilira i Tracana, ali i drugih
preistorijskih naroda cija su se plemena me|usobno mesala i asimilovala.
Polovinom cetvrtog veka pre nase ere Makedonija je preuzela vodecu ulogu
me|u antickim grckim drzavicama, a njen vladar Filip II postao je nesumnjivi
gospodar Balkana. njegov sin Aleksandar Veliki krenuo je u osvajanje
sveta, nizuci sve neverovatnije vojne uspehe munjevito prodiruci na istoc-
nu i juznu stranu tada poznatog civilizovanog sveta. njegov velicanstveni uspon
vremenski je kratko trajao, i Aleksandar je umro 323. godine, verovatno
otrovan.
Aleksandrovi ratni napori donosili su vojnicima bogat plen, sirili
jelinisticku kulturu, ali istovremeno slabili Makedoniju koja se napregla
daleko iznad svojih objektivnih mogucnosti. Makedonsko stanovnistvo je masovno
ginulo u vojnim pohodima ili se naseljavalo na osvojenim teritorijama
kao upravljacki element, sto je demografski iscrpelo maticu. Vladareva
smrt je dovela do brzog raspada carstva. U trecem veku pocinju najezde varvara.
Tada su Gali opljackali Makedoniju, skoro kompletno stanovnistvo odveli
u ropstvo i opustosili celu teritoriju. Krajem treceg veka Makedonija
se oporavila, ali je pocetkom drugog veka pre nove ere pokorena od strane
Rimljana, koji su je 168. godine definitivno zauzeli i temeljito opljackali.
Makedonija je 148. godine i formalno postala rimska provincija, a nekoliko
ustanaka protiv rimske vlasti narednih godina bilo je surovo uguseno. Administrativni
polozaj Makedonije narednih vekova je povremeno menjan, a u
vreme cara Dioklecijana usla je u sastav dijeceze Mezije, koja predstavlja danas
nju Srbiju, dok je Konstantin uveo u prefekturu Ilirik. Krajem treceg
157
strana modernog izdanja, koje je redukovano za prvo i drugo poglavlje, devedeset
strana se odnosi na bugarsku istoriju, svega nepune tri strane na hrvatsku,
a skoro dvesta na srpsku istoriju. Orbin daje mnostvo podataka o vladarskoj
lozi Nemanjica navodeci da je dalji Nemanjin predak bio pop Stefan iz mesta
Luka u Humskoj oblasti, koji je imao sina ljubomira (po kome se naziva i
danas jedno vece selo u blizini Dubrovnika, ranije poznato kao Trnovo). ljubomir
je bio istaknuti ratnik pa je tako postao zupan kraja koji je po njemu
nazvan. Sin mu se zvao Uros, koji je pamecu i junastvom dorastao ocevoj slavi.
Uros je imao sina Desu, a Desa Miroslava, Konstantina i Nemanju.
I Orbin i drugi pisci rimokatolicke veroispovesti, cija dela predstavljaju
znacajne srednjovekovne istoriografske izvore vrlo cesto se izrazavaju
u formi zaljenja sto skoro celi srpski narod pripada “sizmatickom”
pravoslavlju. Tek u novije vreme najumniji srpski intelektualci daju precizan
odgovor na “jedno vazno i delikatno pitanje, zasto je u srpskoj proslosti
bilo bolje pravoslavlje od katolicanstva, odnosno zasto je pravoslavlje
postalo srodnije nasoj psihi. Razlozi za to, mi mislimo, da su ovi: katolicanstvo
je uniformnije, centralistickije, univerzalnije i vise dogmaticarsko.
Istocnih crkava ima vise, sa svojom posebnom hijerarhijom, sa svojim narodnim
obrednim jezikom i sa svojim provincijalno-nacionalnim osobinama. Na
Zapadu je Rimska crkva uzela svu vlast, centralisala je u svojim rukama i dala
citavoj organizaciji jedinstvenu shemu i jedinstven, svoj jezik, tako te sve
zapadne crkve izgledaju kao stare rimske kolonije, kako je to lepo primeceno.
Crkva je tu imala svoju i to svoju posebnu politiku, osnovanu na principima
svetske vlasti i izvesnog duhovnog kosmopolitizma i potpuno nezavisnu od pojedinih
nacionalnih i drzavnih formacija. Sva hijerarhija bila je podlozena
neposredno Rimu i ravnala se, uglavnom, prema uputama otud dobivenim. Stoga
se cesto doga|alo da je ona u svom revnovanju dolazila u sukob sa izvesnim
narodnim strujama, koje Rim nije odobravao i ciji mu se rad cinio opasan ili
stetan po sebe. Volja Rima imala je da bude bezuslovna, a njeni principi osve-
stane i nepretresive dogme, koje je trebalo provoditi bez kompromisa.” (Vladimir
]orovic: Pokreti i dela, “Geca Kon”, Beograd 1921., str. 27.)
Srbima je bila potrebna nacionalna crkva koja ce jacati drzavni autoritet,
siriti njene granice i moc, razvijati drzavotvornu ideju i nacionalnu ideologiju.
Srpska crkva je iz tog razloga izrasla u najautoritativniju nacionalnu
instituciju, koja se rukovodila principom drzavnog razloga, tragajuci za optimalnom
varijantom njegovog usaglasavanja sa hriscanskim moralnim nacelima
i teoloskom doktrinom. “Ono, sto cini srpsko pravoslavlje, srpsku ve-
156
vinijama, kao i u drugim slovenskim predelima. Na njihovom celu su bili arhonti
ili egzarsi, sto vec upucuje na standardnu vizantijsku terminologiju,
kojoj odgovara slovenski pojam kneza ili zupana. Formalno su sklavinije priznavale
vrhovnu vizantijsku carsku vlast, ali su u praksi imale veoma visok
stepen autonomije, pa i realne nezavisnosti koja se ogledala u ratovanju protiv
vizantijskih gradova u vreme krajnje oslabljenog carstva. Takvo stanje je
trajalo do pohoda cara Konstantina II, koji je pokorio sklavinije i podveo ih
pod cvrscu centralnu vlast 658. godine. Usledilo je nekoliko slovenskih ustanaka
koji su uguseni.
Makedonske sklavinije su se 811. godine pridruzile bugarskom kanu Krumu
i Avarima, pa su zajednickim snagama porazili vizantijsku vojsku i pogubili
cara Nikifora I. Sklavinije su ucestvovale i u Krumovom pohodu na Carigrad
814. godine, ali su ostajale relativno samostalne i bez direktnog bugarskog
mesanja u njihove unutrasnje stvari. U tom pohodu Krum je umro, pa je nastupio
visegodisnji mirni period. Tek 821. godine dolazi do ustanka Tome Slovena,
kome se prikljucuju makedonske sklavinije u opsadi Carigrada, ali po njegovom
neuspehu, jos cvrsce su pale pod vizantijsku vlast. Do novog velikog slovenskog
ustanka doslo je 836. godine, cijim je surovim gusenjem Vizantija stekla
uslove za ukidanje sklavinija i prosirenje sopstvenog administrativnog
aparata na celom makedonskom podrucju u okviru tematskog sistema. Polovinom
devetog veka bugarski kagan je napao makedonsku teritoriju plemena Slovana,
a kan Boris je posle 852. godine zauzeo skoro celu oblast Strumice i Bregalnice,
pa zatim presao na desnu obalu Vardara prodrevsi sve do Ohrida. Po
mirovnom ugovoru Vizantije i Bugarske iz 864. godine, veci deo Makedonije je
dosao pod bugarsku vlast, koja se u celoj Makedoniji potpuno ucvrstila u vreme
bugarskog vladara Simeona izme|u 893. i 927. godine. To je ujedno vreme definitivnog
ucvrscenja hriscanstva me|u Slovenima, stvaranja slovenske azbuke,
prosvetiteljskog delovanja ]irila i Metodija, Klimenta i Nauma, Konstantina
Prezvitera i Crnorisca Hrabrog, ali i popa Bogumila iz podnozja planine
Babune i pojave bogumilskih pokreta koji ce zahvatiti Bugarsku, Makedoniju,
Trakiju, Rasku i Bosnu. Bugari su na makedonskom podrucju razbili stare
rodovsko-plemenske drustvene odnose i zaveli cisto feudalne.
b) Makedonija u vreme cara Samuila
Jedan od najmocnijih velikasa bugarske drzave u vreme cara Petra bio je
knez Nikola, jermenskog porekla. Posle Petrove smrti, Nikolini sinovi David,
Mojsije, Aron i Samuilo 969. godine digli su se na ustanak da bi se docepali
prestola. Da bi to sprecila, Vizantija je pomogla Petrovom sinu Borisu
da postane bugarski car, dok su Rusi nadirali sa istoka, a ustanak buktao ju-
zno od Sofije. Nakon sto je vizantijska vojska 971. godine porazila ruskog kneza
Svjatislava, vizantijski car Jovan I Cimiski je oborio Borisa sa prestola
i kao zarobljenika ga odveo u Carigrad, a Bugarsku prikljucio Vizantiji. Nikolini
sinovi su se primirili sve do Cimiskove smrti 976. godine, a onda su
pokrenuli novi ustanak, ovog puta protiv vizantijske vlasti. Na prostranoj oslobo|
enoj teritoriji cetvorica brace su zajednicki vladali, a onda su David i
Mojsije na razlicitim mestima poginuli. Izme|u Arona i Samuila je doslo
159
veka nase ere pocinju novi masovni varvarski naleti. Prvo su Makedoniju opustos
ili Kostoboci, pa u cetvrtom veku Vizigoti da bi je skoro u celosti bez
stanovnistva u petom veku ostavili Huni. U pustosenju istocnih delova Balkanskog
poluostrva ucestvovali su i Sloveni, u vizantijskim izvorima ozna-
ceni kao Sklavini i pod hunskom dominacijom. Za razliku od Huna, Sklavini
su se sve cesce naseljavali na pokorenim teritorijama.
a) Slovensko naseljavanje Makedonije
Rec je o juznokarpatskim Slovenima koji su se najgusce koncentrisali
od \erdapa do usca Dunava. Sklavini pripadaju istoj slovenskoj grupi kojoj
i Rusi, Ukrajinci, Belorusi i Srbi i koja se ranije znacajno diferencirala
od ljeske grupacije u koju se ubrajaju ^esi, Poljaci, Slovaci, Hrvati i Slovenci.
Veci deo Sklavina pokorili su krajem petog veka Bugari, u njih se pretopili,
ali im nametnuli sopstveno ime i vladarski sloj. Asimilacije Bugara
u Sklavine nije bilo na prostoru Makedonije, pa je to vec prvo etnicko diferenciranje
Makedonaca od ostalih Sklavina. Drugi elemenat diferencijacije
bilo je naseljavanje ogranicenog broja Srba u okolini Soluna pocetkom
sedmog veka. Ionako vrlo srodni sa Sklavinima, ti Srbi su se ubrzo u njih utopili.
Zajednicki su asimilovali i zatecene ostatke ranijeg stanovnistva. Sudbina
Sklavina severno od Dunava bila je drugacija. njih su asimilovali ne-
sto brojniji Romani, pa su tim etnickim pretapanjem nastali danasnji Rumuni.
Celi sesti vek obelezili su stalni masovni prodori Sklavina istocnom
polovinom Balkana sve do Egejskog mora i Epira na zapadu, dok su zapadnom polovinom
harali Huni, odnosno Avari.
Vizantijski otpor bio je sve slabiji i neuspesniji, a slovenski ratni plen
sve veci, sto je povecavalo realnu vojnu moc i jacalo njihove osvajacke apetite.
Masovno sistematsko slovensko naseljavanje Makedonije trajalo je od osamdesetih
godina sestog do dvadesetih godina sedmog veka. “Najjuznije, u pravcu
toka reke Bistrice, a zapadno od Soluna do Bara, naselili su se Dragoviti. Odmah
do njih bili su smesteni Velegeziti, severno od njih, na prostoru izme|u
Ohrida, Bitolja i Velesa nalazili su se Berziti (Brsjaci), cije je ime i danas
sacuvano u narodu. Blizu Soluna ziveli su Sagudati, a istocno od ovog grada,
prema reci Strumi i ka Halkidickom poluostrvu, Rinhini. Po dolinama reke
Strume i Strumesnice naselili su se Strumjani, a istocno od reke Meste – Smiljani.
Jedan deo Dragovita kasnije se naselio i u Pologu.” (“Istorija makedonskog
naroda”, Zavod za izdavanje uybenika, Beograd 1970, tom I, str. 73-74.) Vise
puta Sloveni su pokusavali da zauzmu Solun i tako zaokruze osvajanje kompletnog
makedonskog prostora, ali su svi njihovi napadi bili neuspesni u toku citavih
stotinu godina, pa i onda kad su im se Avari prikljucivali u opsadi.
Iako su potpuno naselili Makedoniju i formirali guste konglomeracije
stanovnistva na pogodnim podrucjima, jos dugo su Sloveni nastavili sa rodovsko-
plemenskom organizacijom drustvenog zivota, bez ozbiljnijih poku-
saja da formiraju drzavu. Rodovsko-plemenska vojna demokratija se postepeno
transformisala u uze oblike svenarodnih opstina koje su vremenom postajale
svojevrsne ekonomske i politicke celine. Teritorijalno organizovane
slovenske rodovsko-plemenske zajednice u Makedoniji nazivale su se skla-
158
postedeo zivot. Jovan Vladislav je prilikom nekog lova ubio Radomira 1015.
godine kod Ostova, pa pogubio njegovu zenu i oslepeo najstarijeg sina. Jovan
Vladislav je tada pozvao Jovana Vladimira u Prespu i na prevaru ga ubio, a u
toj zaveri je aktivno ucestvovao ohridski arhiepiskop David. Car Vasilije
II nije imao poverenje u zaklinjanja na vernost Jovana Vladislava, pa je i protiv
njega pokrenuo ratni pohod, zauzimajuci Pelagoniju i Ohrid. Vladislavova
vojska ga je napala iz pozadine i nanela mu teske gubitke u Pelagoniji,
sto je osujetilo dalju realizaciju Vasilijevih planova. Akcija vizantijske vojske
1016. godine u predelu Sofije bila je kratkog daha, kao i sledece godine
prodor u Juznu Makedoniju u kome je Vladislav doziveo znacajniji poraz. Kad
su se Vizantinci povukli, 1018. godine, Jovan Vladislav je krenuo da povrati
Drac i poginuo pri opsadi grada, verovatno od ruke sopstvenih podanika. Po
smrti Jovana Vladislava, Vasilije II je mirno usao u njegovu zemlju, redom su
mu se predavali gradovi i oblasne vojne staresine, a on ih je zauzvrat progla-
savao vizantijskim plemicima i raspore|ivao na nove duznosti. Car je bio
blagonaklon i prema Vladislavljevoj udovici i deci, kao i drugim srodnicima.
Vizantija je svoju vlast mirno obnovila u svim srpskim zemljama, osim u
Sremu, ciji je gospodar Sermo ostao nepokoran. njega je uskoro na prevaru ubio
Konstantin Diogen kao strateg susednog podrucja i po carevom nalogu preuzeo
njegovo mesto i ulogu. Do pocetka 1019. godine Vasilije IIje pacifikovao,
pripojio i vojno-administrativno preuredio celu veliku Samuilovu drzavu,
pa se sa ogromnim plenom vratio u Carigrad. Makedonci su podvrgnuti svim
vizantijskim feudalnim obavezama. Izvesna autonomija Ohridske arhiepiskopije
je sacuvana, ali je Carigradska patrijarsija pazljivo vodila racuna
da se na arhiepiskopskom tronu redovno na|u Grci.
Poreska reforma i pretvaranje naturalnih obaveza u novcane doveli su
vec 1040. godine do velikog ustanka Petra Deljana, sina Gavrila Radomira i
ma|arske princeze koja je trudna oterana, kad joj se muz zaljubio u lepu robinju
iz Larise. Ma|arski kralj je potpomagao ustanike, a ustanak je bio najze-
sci u beogradskoj i moravskoj oblasti, dakle cisto srpskim sredinama u ma-
|arskoj blizini. Od Beograda do Skoplja ustanicka masa se neprekidno pove-
cavala, pa je Skoplje s lakocom palo. Do nemira je doslo i u vizantijskoj vojsci,
cak do otvorene pobune u kojoj je vojnik Tihomir proglasen za cara. Da
ne bi doslo do razdora me|u ustanicima Tihomir je ubrzo ubijen, a narod je
za jedinog cara smatrao Petra Deljana. Uskoro je Petar zauzeo Drac i krenuo
na Solun. Vizantijski car, koji se tamo zatekao na lecenju, pobegao je glavom
bez obzira. Ustanak se prosirio u dubinu Grcke i zahvatio sve srpske i makedonske,
dobrim delom i bugarske oblasti. Ustanicima se prikljucio drugi sin
Jovana Vladislava, strateg Alusijan. Petar mu je poverio operaciju zauzimanja
Soluna, ali su tu ustanici tesko porazeni. Doslo je do sukoba me|u Petrom
i Alusijanom, pa je Alusijan otrovao Petra Deljana i predao se vizantijskom
caru. Posle toga carska vojska je bez velikog napora slomila ustanak.
Mnogo Makedonaca je tada odvedeno u ropstvo, a zemlja je opustosena. Feudalne
obaveze su postale jos teze, a vizantijski administrativni aparat cvrsci.
Novi makedonski ustanak je 1066. godine izbio u Larisi, ali je brzo ugusen.
Znacajnija pobuna se desila 1072. godine pod vo|stvom \or|a Vojteha i sa sredis
tem u Skoplju. Na direktni poziv ustanika zetski kralj Mihailo im je u po-
161
do sukoba u kome je Samuilo pobedio i likvidirao brata i njegovu porodicu, osim
jednog sina. Samuilo je kao veoma sposoban vojskovo|a vrlo brzo osvojio velika
prostranstva Makedonije, Grcke, Bugarske i Srbije. Proglasio se za bugarskog
vladara i prestonicu formirao u Prespi. Godine 986. Samuilo je naneo
tezak poraz vizantijskom caru Vasiliju II kod Trajanovih vrata, nadomak
Sofije. Iskoristivsi unutrasnje vizantijske nerede i borbe oko prestola, nastavljao
je sa uspesnim osvajanjima i zauzeo celu Rasku i Duklju, a na prevaru
je uhvatio srpskog kralja Jovana Vladimira i zatocio ga u Prespi. Popalio je
Kotor i Dubrovnik, pa opustosio Bosnu i Dalmaciju sve do Zadra.
Jovan Vladimir je kao zatocenik ozenio Samuilovu kcerku Kosaru, a Samuilo
ga je proglasio za kralja i vratio mu na upravu Srbiju, a njegovom stricu
Dragomiru Travuniju. Godine 995. Samuilo je opsedao Solun, a 996. je doziveo
tezak poraz od vizantijske vojske u dubini Grcke. Upravo nakon tog poraza
Samuilo se proglasio za cara, cim je od pape Grgura Vdobio kraljevsku krunu.
Uskoro su Samuila izdali kcerka Miroslava i zet Asot, kojima je poverio
upravu u oblasti Draca, pa prebegli u Carigrad. Vasilije II je razrusio
mnogo Samuilovih utvr|enja u sofijskoj oblasti i poslao vojsku u pohod preko
Marice. U trecem naletu 1001. godine vizantijska vojska je zauzela Serviju,
sto joj je otvorilo put prema Tesaliji. Godine 1002. zauzet je i Vidin, ali
se glavnina vizantijske vojske morala okrenuti prema Arapima koji su ugro-
zavali Malu Aziju, pa je iste godine u protivudaru Samuilo zauzeo Jedrene i
sistematski ga opljackao.
Vasilije II je licno krenuo u gonjenje Samuilove vojske, iznenada ga napao
na desnoj obali Vardara kod Skoplja i nagnao u bekstvo. Za zapovednika Skoplja
tada je Samuilo postavio ranije uskopljenog Romana, mla|eg sina cara Petra,
koji je grad predao vizantijskom caru. Samuilov sin je, oteravsi svoju zenu,
ma|arsku princezu, izazvao sukob sa ugarskim kraljem Stefanom I koji je
pobedio Samuila. Uveliko oslabljenog, Samuila je Vasilije IIpotukao na Belasici
1014. godine. Samuilo je uspeo da pobegne u utvr|enu Prespu, a Vasilije
II je oslepeo 10.000 njegovih zarobljenih vojnika i svakom stotom ostavio po
jedno oko da bi mogao da ih vodi svome vladaru. Kada je Samuilo video svoje slepe
vojnike pao je od tuge i posle dva dana umro, posle vladavine nad velikom
drzavom koja je trajala 38 godina. Drzava je opstala i posle Samuilove smrti
obuhvatajuci sve srpske zemlje do reke Cetine, skoro celu Makedoniju, ve-
ci deo Bugarske, Albaniju, Epir i Tesaliju. Savremenici su tu drzavu nazivali
Bugarskom, iako su Bugari u njoj predstavljali ubedljivu manjinu stanovnis
tva. Iako su u njegovoj drzavi ziveli svi Srbi i svi Makedonci, uz nesto
Bugara i Grka, Samuilo je zeleo da sledi bugarske drzavotvorne tradicije.
U Samuilovo vreme je formirana Ohridska arhiepiskopija, a u njegovoj drzavi
su postojale jos dubrovacka i dracka nadbiskupija. I u crkvenom pogledu
se, dakle, osamostalio koliko je to bilo moguce i potrebno samostalnoj drzavi.
Posto hriscanska crkva u to vreme jos nije bila definitivno podeljena,
oslonac je mogao da na|e u rimskom papi i tako se suprotstavi Carigradskoj
patrijarsiji.
Na prestolu je cara Samuila nasledio njegov sin Gavrilo Radomir. Vasilije
II je nastavljao sa napadima, ali je uspeo da pridobije Jovana Vladislava,
sina Samuilovog brata Arona, kome je svojevremeno upravo Gavrilo Radomir
160
je umro, verovatno otrovan, dok su odmah potom Ohrid i Skoplje potpali pod
epirsku vlast, sto Srbija i Bugarska nisu uspele da sprece. Tek 1230. godine
Bugari su kod Klokotnice porazili epirsku vojsku, sto im je donelo vlast nad
Trakijom, Makedonijom i delom Albanije. Dominaciju nad Makedonijom Bugari
su izgubili 1341. godine smrcu cara Jovana Asena II i ugrozenoscu od Mongola.
Nikejska vojska je zauzela Makedoniju i drzala je do 1258. godine, odnosno
prodora srpske vojske koja je oslobodila Skoplje, Prilep i Kicevo. Obnavljanje
Vizantije 1261. godine dovelo je i do obnavljanja njene vlasti nad Makedonijom.
Godine 1282. srpski kralj Milutin osvojio je Gornji i Donji Polog, Skoplje,
Ovce polje, Zletovo, Pijanec, Porec, kicevski i debarski kraj. Uskoro
su udruzeni odredi Milutina i Dragutina doprli do gonjeg toka Strume i Kratopolja.
Sva pripojena podrucja narednih cetrdeset godina ostala su u srpskoj
drzavi. Tada je Stefan Decanski nastavio sirenje preuzimajuci [tip, ^re-
sce, Veles i Prosek, ovladavsi srednjim tokom Vardara i Bregalnicom i otvarajuc
i put prema Solunu. Godine 1328. srpska vojska je doprla nadomak Ohrida.
Vizantinci su privremeno povratili nekoliko manjih mesta, ali je kralj
Stefan Dusan 1334. godine nastavio prodore zauzimajuci Ohrid, @eleznec,
Prilep, ^emren i Strumicu. Srbi su 1343. godine zauzeli Kostur, Lerin i Voden,
a posle dve godine Ser i Dervent. Dusanova Srbija je obuhvatala skoro
celu Makedoniju, izuzev Soluna. Posle Dusanove smrti postepeno se raspadala
srpska drzava, a na makedonskim podrucjima osamostaljivali su se kao oblasni
feudalni gospodari carica Jelena, Ugljesa i Vukasin Mrnjavcevic, cesar
Vojihna, vojvoda Hlapen, despot Oliver, sevastokrator Vlatko, Konstantin
i Jovan Dragas, sin sevastokratora Branko Grgur itd. Posle srpske katastrofe
u Marickoj bici 1371. godine, Vukasinov sin kralj Marko i braca
Dragas postali su turski vazali, skopskom oblascu je ovladao Vuk Brankovic,
a u ohridskoj se osamostalio veliki zupan Andrej Gropa. Turci su povremeno
upadali u Makedoniju, pljackali, ubijali i odvodili ljude u ropstvo. Izme|
u 1383. i 1392. Turci su bez velikih problema zauzeli celu Makedoniju i
vise od petsto godina u ropstvu je zadrzali.
v) Makedonija u turskom ropstvu
Mnogo makedonskog stanovnistva se pred Turcima iselilo na sever, u dubinu
Srbije, a veliki broj ljudi je odveden u ropstvo. Doseljen je izvestan broj
Turaka iz Male Azije kao potpora vojno-administrativnom aparatu. Turska naselja
su mahom formirana na vaznim strateskim pravcima, a u svakom vecem
gradu je postojao vojni garnizon. Gradsko stanovnistvo je bilo podloznije islamizaciji,
pa su vrlo brzo skoro svi gradovi imali muslimansku vecinu. Formirale
su se i brojne jevrejske kolonije. Pravoslavni hriscani su bili gra|ani
drugog reda, a tursko feudalno ure|enje je izme|u dve antagonisticke klase uspostavljalo
cvrstu versku barijeru. U prvo vreme je bilo prilicno hriscana
spahija, ali to nije dugo trajalo, s obzirom da su se srpske feudalne porodice
najlakse turcile. Crkva je ostala jedan od krupnih feudalaca, ali su najveci
hramovi pretvarani u yamije, a novi se nisu smeli podizati. U XVII veku intenzifikovala
se rimokatolicka propaganda, pa su cak cetiri ohridska arhiepi-
163
moc poslao svoga sina Konstantina Bodina sa trista konjanika. Odusevljeni
ustanici su u Prizrenu Bodina proglasili za cara pod imenom Petar. Pod Bodinovom
komandom ustanicka vojska je do nogu potukla Vizantince nadomak Prizrena.
Posle toga Bodin je ustanicke snage podelio na dva dela, pa jedan pod komandom
vojvode Petrila uputio prema Ohridu, a s drugim krenuo u Nis. Petrilo
je bez problema zauzeo Ohrid i Devol, ali je porazen pred Kosturom. Na drugom
pravcu Bodin je imao znacajnijih rezultata, ali se zaustavio cuvsi za Petrilov
poraz. Pred velikom vizantijskom vojskom \or|e Vojteh je predao Skoplje,
a Bodin je porazen i zarobljen na Kosovou polju. Vojteh je umro od posledica
mucenja, a Bodin odveden u Carigrad, odakle ga je otac izbavio posredovanjem
Mlecana. Ustanak je i dalje tinjao, pa je tek 1073. godine slomljen.
Godine 1082. Normani pod vo|stvom Roberta Genskarda preko Draca su prodrli
u Makedoniju i skoro celu zauzeli nanoseci Vizantincima nekoliko te-
skih poraza, ali su 1085. ipak oterani. Makedonsko stanovnistvo je tada dvostruko
stradalo, od normanske pljacke i vizantijske osvetoljubivosti. Po povlac
enju Normana, ugrozenim Makedoncima je ponovo pomoc pruzio Bodin,
koji je u me|uvremenu oca nasledio na kraljevskom prestolu. Na vest o Bodinovom
uspesnom prodoru u ohridsku oblast, makedonske Slovene je opet zahvatilo
ustanicko raspoozenje. Sa severa je Vizantijce napao i raski zupan Vukan.
Car Aleksej I Komnen je 1091., 1093. i 1094. godine neuspesno slao vojsku
protiv Srba, ali nije uspeo da ih pobedi, pa je postigao kompromis. Do masovnijeg
narodnog ustanka nije doslo, ali ni do ponavljanja represalija. Godine
1096. preko Albanije su upali krstasi koji su ojadili makedonske seljake otimajuc
i sve sto im je doslo pod ruku. Krstaske pohare trajale su sve do kraja
1097. godine. Sledeci krstaski pohod su Vizantinci suzbili 1107. i 1108. godine
kod Debra i izbacili ih iz Albanije, ali uz veliku mobilizaciju makedonskog
stanovnistva.
Krstasi su 1185. godine u potpunosti razbili vizantijsku vlast u Makedoniji
zauzimanjem Soluna. Protiv centralne vlasti pobunio se makedonski
feudalni velikas Dobromir Hrs, a raski zupan Stefan Nemanja napadao je
vizantijske posede u gornjem toku Vardara i Strume, razarajuci veliki broj utvr-
|enja, me|u kojima i skopsko. Nakon odlaska krstasa Dobromir Hrs je zatvoren,
ali ga je car ubrzo pustio i imenovao za upravnika Strumice. Ubrzo se Dobromir
ponovo pobunio i osamostalio, pa zauze vaznu tvr|avu Prosek na ulazu
u Demirkapiju. Tu je skrsen veliki napad vizantijske vojske 1199. godine. Car
je morao da pristane na nagodbu, pa je Dobromir ostao feudalni gospodar na
samovoljno prosirenim posedima. Ubrzo se Dobromir Hrs ponovo pobunio,
ali je posle velikih pocetnih uspeha suzbijen. Prosek su 1203. godine zauzeli
Bugari. Kad su 1204. godine krstasi zauzeli Carigrad, pocepali su Vizantiju,
a na velikom delu makedonske teritorije formirali su Solunsku kraljevinu
na celu sa Bonifacijem Montferatskim i dali se u besomucnu pljacku. Bugari
su se prosirili na Skoplje i Ohrid, pa su 1205. godine napali i razorili
Ser koji je bio u krstaskim rukama. Bugarski car Kalojan je 1207. godine
opseo Solun, ali je umro u toku opsade. Od njegovog sina Borisa odmetnuo se
plemic Strez i ovladao dobrim delom Makedonije; u cemu mu je presudnu pomoc
pruzila Srbija. Uskoro se pomirio sa Bugarima, pa je uz srpsku i bugarsku
pomoc 1212. godine napao krstase u Pelagoniji, ali neuspesno. Godine 1214.
162
govine, te pojavu snaznijeg gra|anskog sloja koji ce obnavljati slobodarsku
nacionalnu i versku svest, ali pokazivati i politicke ambicije. Mnogi Makedonci
su odigrali znacajnu ulogu u oba srpska ustanka, a i sami su 1822. podigli
njeguski ustanak, koji je obuhvatio i vodenska i sva sela do usca Bistrice,
ugrozavajuci i sam Solun. Turci su ovu pobunu u krvi ugusili, a mnogi
ustanici su pobegli u oslobo|eni deo Srbije. Turska vlast je ipak bila prinu|
ena da sprovede izvesne reforme timarskog i citluckog feudalnog sistema
i tako bar malo ublazi nezadovoljstvo hriscanske raje. Reforme su izazvale
prave pobune turskih feudalaca, pa ce prva polovina devetnaestog veka
proteci u znaku njihovog suzbijanja od strane centralne vlasti, u cemu ce
najvise stradati pravoslavni Makedonci.
g) Decenije ustanickog vrenja
Makedoniju je u to vreme zahvatila duboka politicka diferencijacija stanovnis
tva. Dok su se muslimani egzistencijalno vezivali za opstanak turske
uprave i samo u njoj videli buducnost, Makedonci su perspektivu trazili u
sto blizem povezivanju sa Srbima, a brojni Cincari su se opredeljivali za
grcku opciju. Bugari su velikim podmicivanjem vrhova turske vlasti 1870. godine
izdejstvovali dekret o formiranju bugarskog pravoslavnog egzarhata, nezavisnog
od Carigradske patrijarsije, kojoj su nasilno prikljucene makedonske
episkopije, veleska, skopska i ohridska, kao i srpska, niska i pirotska.
Umesto dotad proteziranog grckog jezika u crkvenoj organizaciji, forsiran
je bugarski, nasto su makedonski intelektualci reagovali formiranjem narodnih
skola i citaonica, prikupljanjem i publikovanjem makedonskog narodnog
knjizevnog stvaralastva, pisanjem i objavljivanjem velikog broja skolskih
uybenika na makedonskom jeziku, od kojih su neki stampani u Beogradu.
Makedonskom narodnom jeziku postepeno su stvarani uslovi za prerastanje u
knjizevni.
Sve tezi ekonomski polozaj, sistematsko ugnjetavanje od strane samovoljnih
turskih vlasti i nerodne godine dovele su 1876. godine do velikog Razlovskog
ustanka ciji je neposredni povod predstavljalo jacanje represivnih mera
prema hriscanskom stanovnistvu u vreme izbijanja rata Rusije, Srbije i
Crne Gore protiv Turske, kao i raspirivanje islamskog verskog fanatizma koji
je doveo do ubijanja francuskog i nemackog konzula u Solunu. Tada je i u Carigradu
doslo do drzavnog udara u kome je sultan Abdul Aziz oboren s prestola
i pogubljen pod optuzbom da zauzima suvise mlak stav prema hriscanskim
podanicima. Vo|a Razlovskog ustanka bio je Dmitar Patorgijev Berovski,
koji je dugo ziveo u Beogradu i istakao se 1862. godine u borbama protiv
Turaka koji su bombardovali srpsku prestonicu. Turci su ovaj ustanak ugusili,
ali se Berovski, iako ranjen u glavu, izvukao sa najblizim saradnicima iz
turskog obruca i nastavio cetovanje. Civilno stanovnistvo je opet bilo izloz
eno turskom osvetnickom besu i pljacki, sto je samo pojacalo zelju za otporom.
Vec sledece godine ponovo je buknula hajducija u vidu podrske ruskim
i srpskim ratnim naporima. Glavnu ulogu je imao Dmitar Berovski. Mnogo makedonskih
dobrovoljaca se prikljucilo ruskoj ili srpskoj vojsci. Rusi, Srbi
i makedonski ustanici prodrli su duboko u Makedoniju.
165
skopa, i to Porfirije, Atanasije, Avramije i Meletije, tajno propagirali i nastojali
da sprovedu uniju. njihovi pokusaji su doziveli potpunu propast jer je
narod uprkos zivotnim nevoljama ostajao veran pravoslavlju, a nadu u izbavljenje
iz turskog ropstva sve vise vezivao za jednorodnu i istovernu Rusiju.
Zbog nepodnosljivih feudalnih nameta, danka u krvi i stalnih sikaniranja,
seljaci mavrovskog i prilepskog kraja digli su se 1564. godine na ustanak,
koji je turska vojska sledece godine ugusila. Hajducija je vekovima predstavljala
cestu pojavu, a neretko su hajducke druzine po brojnosti podsecale
na vojne jedinice. Najvecu makedonsku pobunu protiv Turaka predstavljao je Karpos
ev ustanak iz 1689. godine, koji je podstaknut prodorom austrijskog vojskovo|
e Pikolominija nadomak Skoplja i cinjenicom da su se vec digli Srbi u
svim srpskim zemljama. Skoplje je zauzeto i spaljeno. Pikolominijev naslednik
Holstajn razbio je Turke kod [tipa, a jedan srpski odred austrijske vojske
usao je u Veles. I ti gradovi su samo opljackani i spaljeni, a austrijska
vojska se s plenom povlacila. [to su Turci vece poraze dozivljavali na bojis
tima, to su bili nepodnosljiviji u opho|enju sa rajom. Hajducki haramba-
sa Karpos ustanak je zapoceo izme|u Skoplja i ]ustendila, ali se ustanic-
ki pokret vrlo brzo prosirio na niski, leskovacki, pirotski, prizrenski
i vranjski kraj. Kriva Palanka je predstavljala glavno ustanicko uporiste.
Austrijski car priznao je Karposa za kumanovskog kralja. Poraz austrijske
vojske i velika koncentracija turskih snaga vitalno su ugrozili ustanike i oni
su se povlacili prema Kumanovu, gde su uz velike zrtve porazeni. Karpos je
zarobljen i u Skoplju javno nabijen na kolac. Ustanicka teritorija je opljac-
kana i popaljena, mnogo ljudi ubijeno i jos vise u ropstvo odvedeno. Mnogo
Makedonaca je tada sa ostalim Srbima izbeglo severno od Save i Dunava, neki
sve do Rusije. Me|utim, ucestali turski porazi u XVIII veku dovode do slabljenja
centralnih vlasti, odmetanja lokalnih feudalaca i cvetanja razbojnic-
kih bandi, poput haraclijskih i kryalijskih koje su dodatno zagorcavale zivot
hriscanskom, ali neretko i muslimanskom stanovnistvu. Turci su nastojali
da u Makedoniji nasele sto vise Arbanasa, ciji su zulumi nad hriscanima
bili najzverskiji. Poseban udarac za hriscansko stanovnistvo predstavljalo
je i ukidanje Pecke patrijarsije i Ohridske arhiepiskopije 1767. godine
i njihovo podvo|enje pod crkvenu jurisdikciju Carigradske patrijarsije,
sto je znacilo dominaciju fanariotskih vladika, grckih svestenika i denacionalizaciju
crkvene organizacije.
Prvi srpski ustanak je pocetkom devetnaestog veka uzdrmao sve turske balkanske
posede. Unutrasnja kriza univerzalnog islamskog carstva reflektovala
se kroz spoljnopoliticku nemoc, vojnu neuspesnost i unutrasnje pometnje.
Ponovo jacaju centrifugalne tendencije, osamostaljuju se oblasni feudalni
gospodari, administrativni sistem tone u samovolju, odmetnistvo postaje
masovna pojava, bilo kao vid pobune porobljenih naroda ili razbojnicko ponas
anje privilegovanih slojeva, otrgnutih svakoj kontroli. Povecani drzavni
troskovi izazvali su rast poreskih obaveza seljaka i njihovu potpunu demotivisanost
za rast proizvodnje. Prouzrokovalo je samo teznju da se grada i
gradskog zivota docepa kome god je to moguce. Nagli priliv seoskog stanovnis
tva izmenio je etnicku strukturu makedonskih gradova, vratio im nekada-
snji nacionalni karakter, a uz to podstakao razvoj zanatstva, rudarstva i tr-
164
gledu insistirala je na makedonskom nacionalnom ekskluzivitetu, mada je u
njoj bilo dosta intelektualaca skolovanih u Bugarskoj. Vec u startu povedena
je ogorcena borba protiv bugarske egzarhijske organizacije i njene politike,
koja je najefikasnije lecila sve prvobitne bugarofilske zablude. To je
motivisalo bugarsku vladu da intenzifikuje sopstvenu propagandu i komitske
aktivnosti, zahtevajuci istovremeno od Turaka da suzbiju srpsku propagandu.
Da bi se pariralo unutrasnjoj makedonskoj revolucionarnoj organizaciji,
u Sofiji je 1895. godine na kongresu svih makedonskih emigrantskih udru-
zenja formiran Makedonski komitet sa izrazito probugarskim aspiracijama.
Bugarski komitski odredi nisu postigli neke znacajnije rezultate, ali su
svojom delatnoscu uspeli da pogorsaju polozaj makedonskog naroda u turskom
ropstvu i kompromituju njegovu poziciju u svetskom javnom mnjenju. To ce jos
vise motivisati makedonske revolucionare, u cijem rukovodstvu je sve jacu
ulogu imao Goce Delcev, da na solunskom kongresu 1896. godine insistiraju na
autohtonosti i nezavisnosti svog pokreta.
Finansijska oskudica navela je revolucionare da pribegnu teroristic-
kim metodama u sticanju novca, prvenstveno otmicama bogatijih Turaka radi
iznu|ivanja otkupa. Najuspesnije je bilo otimanje americke misionarke Mis
Ston 1901. godine, koje je izveo istaknuti revolucionar Jane Sandanski, sto
je Organizaciji pribavilo veliku sumu novca i me|unarodni, mada negativni,
publicitet. ^esto se pribegavalo i nasilnom prikupljanju “dobrovoljnih” priloga
bogatijih Makedonaca. Organizacija se sve vise naoruzavala i uskoro
pristupila formiranju gerilskih ceta. Revolucionarni pokret se sve vise
omasovljavao i u njemu su vode|u ulogu imali ucitelji. Sve manju konkurenciju
na terenu predstavljali su mu probugarski vrhovisti. Doslo je do pravog
procvata ilegalne stampe, ali je ipak revolucionarna propaganda ostala nerazvijena
zbog minimalnih tiraza i male pismenosti stanovnistva. Organizacija
je zapocela sa izgradnjom rudimentarnih oblika paralelne vlasti, pa
cak i tajne policije, sudstva i poreskog sistema. Izvesne opstine su se osloba|
ale od egzarhijske dominacije i u verskom pogledu potpuno osamostaljivale.
Dolazilo je i do provala turske vlasti u ilegalnu strukturu makedonskih
revolucionara, koje su dovodile do masovnijih hapsenja, mucenja i likvidacija.
Formirane su i konkurentske revolucionarne organizacije, poput socijalistic
kih, ali one nisu uspevale da steknu znacajnije uporiste u narodu. Vrhovisti
su kao aktivisti probugarskog Vrhovnog makedonskog komiteta, sa sedis
tem u Sofiji, kojim su rukovodili bugarski generali, organizovali ubistva
makedonskih revolucionara, izazivali sukobe bugarskih i makedonskih
komitskih ceta, a preuranjenim i nepromisljenim Gornjoyumajskim ustankom
1902. godine navukli dodatne turske represalije protiv makedonskog naroda.
Unutrasnja makedonska revolucionarna organizacija se sistematski pripremala
za oruzani ustanak, ali dok su njeni glavni predvodnici morali da
se povuku u duboku ilegalu ili izbegnu u inostranstvo, predsednicke funkcije
se docepao agent bugarske vlade i tajni vrhovisticki eksponent Ivan Garvanov,
zakazujuci kongres u Solunu 1903. godine i gurajuci pokret u prevremeni
ustanak, iako su se tome suprotstavljali odsutni Goce Delcev, \or|e Petrov
i Jane Sandanski. Doslo je do unutrasnjeg raskola, a nakon solunskih
atentata i diverzija, turske vlasti su uhapsile veci broj makedonskih nacio-
167
Sanstefanskim mirovnim ugovorom Rusija i Turska su se sporazumele da
se teritorijalno prosire i steknu drzavnu nezavisnost Srbija, Crna Gora i
Rumunija, a da Bugarska bude vazalna i autonomna drzava u okviru Turske, koja
ce obuhvatiti mnoge srpske i makedonske nacionalne prostore. Na toj bugarskoj
vazalnoj teritoriji dve godine bi se stacionirala ruska vojska da omoguc
i formiranje autonomnih institucija vlasti. Evropske sile su se tome suprotstavile,
pa je Sanstefanski ugovor revidiran 1878. godine na Berlinskom
kongresu i Makedonija je ostala pod turskom vlascu. Makedonce je najvise poga|
ala cinjenica da se ogroman broj muslimanskih muhayira iseljavalo sa srpskih
i bugarskih prostora i naseljavao na makedonskim menjajuci strukturu stanovnis
tva i otezavajuci dalje oslobodilacke napore. Izbegli muslimani su
redovno osvetnicki bes iskaljivali na makedonskim hriscanima. Ogroman broj
sela tada je opljackan i popaljen. Znatno je pojacano i dejstvo siptarskih pljac-
kaskih bandi, koje su ugrozavale i vece gradove. Makedoncima nije nista drugo
preostajalo nego da se masovnije ukljuce u antitursko cetovanje i tako za-
stite gole zivote. Krajem 1878. godine izbio je Kresnenski ustanak u oblasti
Strume, ciji je vo|a bio ruski kozacki ataman Adam Kolmikov, a nacelnik
staba Dmitar Berovski. Engleska vlada je pruzila pomoc Turcima u gusenju
ustanka obezbe|ujuci brz transport trupa. Doslo je do razdora u ustanickom
rukovodstvu, a bugarski agenti su likvidirali vojvodu Stojana Karastojlova,
dok im je Berovski jedva umakao. To je dovelo do rasula ustanickih redova, pa
su Turci mnogo lakse ustanak ugusili 1879. godine.
U drugoj polovini 1880. godine jugozapadne delove Makedonije zahvatila
je Brsjacka buna u kojoj su zaverenici poceli sa likvidacijom najvecih turskih
zulumcara. Pobunjenici su likvidirali mnogo razbojnickih bandi, ali su njihovog
vo|u Stevana Petrevskog Turci 1882. na prevaru otrovali, dok su drugi
istaknuti glavari osu|eni na visegodisnju robiju. Kraj devetnaestog veka obelez
ile su sve vece tenzije i protivrecnosti izme|u srpskih, bugarskih i grc-
kih interesa i ciljeva u Makedoniji. Grcki uticaj se ogranicavao na kucovla-
sko i cincarsko stanovnistvo i formiranje grckih skola za njegove potrebe.
Bugari su preko svog egzarhata kontrolisali crkvenu organizaciju, za nju
vezivali prosvetne i druge kulturne institucije u nameri da nametnu bugarski
jezik i nacionalnu svest. Srbi su tako|e Makedonce smatrali svojim sunarodnicima,
zeleli da Makedoniju u perspektivi prikljuce Srbiji, ali je srpska
propaganda bila suptilnija, pa su knjige stampane na makedonskim dijalektima,
Makedoncima davane razne olaksice u oslobo|enoj Srbiji itd. Oja-
cala je i rimokatolicka propaganda zahvaljujuci makedonskom otporu bugarizaciji
crkve i varijanti unijatske obnove Ohridske arhiepiskopije. Sve vi-
se se osecalo prisustvo protestantskih misionara, pa su nacionalna i verska
diferenciranja me|u Makedoncima bila sve kompleksnija i neizvesnija.
Posle vise raznih konspirativnih inicijativa, u Solunu je 1894. godine
formirana Makedonska revolucionarna organizacija i Centralni makedonski
revolucionarni komitet, ciji je predsednik postao Hristo Tatarcev, a sekretar
Dime Gruev. U ideoloskom pogledu njeni predvodnici su najvise bili
pod uticajem ruskih narodnjaka, ali i anarhista, macinijevaca i garibaldijevaca.
Organizacija je za svoje osnovne ciljeve proglasila autonomiju Makedonije
i bu|enje samozastitne svesti Makedonaca, a u organizacionom po-
166
parlamentu. Partiju su uskoro zahvatile frakcionaske borbe, a 1910. Vlahov
je iskljucio Sandanskog zeleci na taj nacin da se definitivno distancira od
revolucionarnih elemenata. Odrzan je vanredni kongres koji je odstranio Vlahova,
ali je uskoro mladoturski rezim zabranio partiju. Te godine je zabranjena
i Srpska organizacija koja je imala dva poslanika u turskom parlamentu, kao
i Savez bugarskih klubova koji nije imao parlamentarni status. Na izrazito
nasilnicki mladoturski kurs odgovoreno je intenzivnijim cetnickim akcijama,
ali i teroristickim metodama na muslimansko stanovnistvo. U Turskoj
su produbljeni i unutrasnji sukobi dovodeci do pravog politickog haosa.
d) Srpsko osloba|anje Makedonije
Godine 1912. Srbija i Bugarska sklopile su vojni savez i sporazumele se
o podeli Makedonije. Savezu su se ubrzo prikljucile Grcka i Crna Gora. Saveznici
su 18. oktobra objavili rat Turskoj. Srpska vojska je Turcima nanela
tezak poraz kod Kumanova i ubrzo zauzela Skoplje, cije su razaranje ratnim
dejstvima sprecili strani konzuli privolevsi Turke da ga napuste bez borbe.
Novi poraz Srbi su Turcima naneli kod Bitolja i naterali ih u bekstvo.
Srbi su oslobodili skoro celu Vardarsku Makedoniju. Bugari su izasli na
Egejsko more, a Grci usli u Solun. Srpskoj vojsci se prikljucio veliki broj
Makedonaca, ali i bugarskoj u njenom rejonu operativnih dejstava. Oko razgranic
enja u Makedoniji doslo je do Drugog balkanskog rata 1913. godine u kome
je Bugarska porazena, izgubivsi ogromne teritorije: Bukurestanskim mirom
podela Makedonije je postala definitivna. Srbija nije stigla da ukine vojnu
upravu u svom delu Makedonije jer je morala da suzbija siptarske nemire, ve-
cina muslimana se iseljavala u Tursku, a vec je izbio Prvi svetski rat. Regrutovano
je 50 hiljada Makedonaca u srpsku vojsku i oni su se junacki borili na
svim frontovima. Iako su saveznici trazili da Srbija zrtvuje Makedoniju
kako bi se pridobila Bugarska, srpska vlada ni po koju cenu nije na to pristajala,
jer se Makedonija smatrala, osecala i prihvatala kao integralni deo Srpstva
u pravom smislu reci.
Kad se Srbija nasla u krajnje teskoj situaciji 1915. godine Bugarska je
usla u rat i posle teskih borbi kod Krivolaka zauzela srpski deo Makedonije.
Na srpsko-grckoj granici formirana je linija fronta koju su sa severa
drzali Bugari, a s juga anglo-francuske trupe. Bugarske cete su zauzele i istoc
ni deo Egejske Makedonije formirajuci front na reci Strumi. Srbi i Francuzi
su 1916. godine oslobodili Bitolj, formirali novu liniju i nastavili
poziciono ratovanje. Bugarski i nemacki okupatori su se brutalno ponasali
prema makedonskom stanovnistvu i izlagali ga teskim represalijama. “Za
sve vreme trajanja okupacije, bugarski okupatori i njihovi nemacki saveznici
u Makedoniji vrsili su rekvizicije svih vrsta ljudske i stocne hrane, masovno
su oduzimali i klali stoku, iznosili iz Makedonije materijalna i kulturna
bogatstva, masovno su slali stanovnistvo na prinudni logorski rad, obavljali
regrutaciju i mobilizaciju makedonskog stanovnistva sposobnog za vojsku
i na silu ga ukljucivali u rat, masovno su internirali i deportovali civilno
stanovnistvo, prire|ivali pogrome i masakre u mnogim selima i naseljima.
To su bila osnovna i svakodnevna obelezja mnogostrane okupacije Ma-
169
nalnih boraca. Uskoro je u blizini Sereza, u sukobu sa turskom vojskom, poginuo
Goce Delcev, a u Solunu su Turci uhvatili Ivana Garvanova. Ustanak je po-
ceo u bitoljskom kraju 2. avgusta, na Svetog Iliju 1903. godine, dok se najbolja
organizacija ustanika pokazala u krusevskom rejonu, pod vo|stvom Nikole Kareva.
Krusevo je palo u ustanicke ruke i postalo je glavno uporiste Ilindenskog
ustanka i Krusevske republike. Republika je formirala privremenu vladu
i pocela da ure|uje zivot na oslobo|enim podrucjima. Ustanak ipak, osim
u bitoljskom, nije imao masovni karakter u solunskom, skopskom i jedrenskom
okrugu. Tako se sveo na intenzivne komitske akcije. U sereskom okrugu doslo
je do sukoba izme|u makedonskih nacionalnih i vrhovistickih ceta. Da bi ugu-
sili ustanak Turci su angazovali velike snage od 170 hiljada vojnika i skoro
petsto topova. Uprkos velikom junastvu boraca pokazanom u tromesecnim
borbama, ustanak je slomljen. Besni Turci su posle toga sproveli pravi masakr
makedonskih civila. Skoro deset hiljada ljudi je pobijeno. Ali tragedija
makedonskog naroda u svetu je imala velikog odjeka, povecavajuci animozitet
prema turskoj upravi.
Da bi ublazili tezak polozaj Makedonaca, ruski i austrijski carevi su
u novembru 1903. godine Turskoj nametnuli takozvane Mircstegske reforme,
koje su primenjivane od naredne godine i podrazumevale kontrolu evropskih
sila nad delovanjem turskog administrativnog aparata. Godine 1904. postignut
je sporazum Srbije i Bugarske o podeli interesnih sfera u Makedoniji i intenzifikovano
je njihovo ubacivanje gerilskih ceta na makedonske prostore.
Bugarske komite i vrhovisti bili su pod komandom bugarskog generala Con-
ceva i njihova aktivnost je omasovljena 1905. godine. Vrhovisti su se tada sukobili
sa cetama Janeta Sandanskog i pretrpeli tezak poraz od makedonskih
nacionalista u melnickom kraju. Jos 1904. godine srpska vlada je formirala
cetnicku akciju i njene delatnosti intenzifikovala 1905. godine posebno u kumanovskom,
skopskom, palanackom, kratovskom, brodskom i kicevskom kraju. Srpski
cetnici zestoko su se sukobljavali sa bugarskim komitama i vrhovistima.
Najistaknutije srpske cetnicke vojvode bili su Gligor Sokolovic, Jovan
Babunski, Jovan Dovezenski, Vasilije Trbic i drugi. U solunskom kraju delovale
su i grcke gerilske cete. Za to vreme unutrasnja makedonska revolucionarna
organizacija suocavala se sa sopstvenom krizom, problemima, sukobima,
raspravama, preganjanjima sa vrhovistima, sazivanjima veceg broja kongresa,
bezuspesno pokusavajuci da povrati nekadasnju politicku snagu i upori-
sta u makedonskom narodu.
Novi bitan momenat u makedonske politicke prilike unece Mladoturski
pokret 1908. godine, u koji se sa odusevljenjem ukljucilo makedonsko hriscansko
stanovnistvo. Centar mladoturaka je bio u Solunu. Revolucija je uspela da
obori Abdul Hamida II i za novog sultana dovede Mehmeda V, ali se sa ucvrscenjem
mladoturaka na vlasti objektivno polozaj Makedonaca bitno pogorsao.
Razocarani i sistematski progonjeni makedonski nacionalni revolucionari
su 1909. godine formirali Narodnu federativnu partiju, koja se umesto dotadas
nje primarne oruzane borbe preorijentisala na parlamentarnu. Glavni predvodnici
te partije su bili Dmitar Vlahov i Jane Sandanski. Odmah po odrzavanju
osnivackog kongresa, bugarski agenti su po drugi put izvrsili atentat
na Sandanskog, koji je tesko ranjen. Vlahov je ubrzo postao poslanik u turskom
168
denacionalizacija. Vrhovisti su formirali autonomisticku VMRO, koja je
delovala povezano sa ujedinjenim VMRO sa jugoslovenske teritorije, obmanjujuc
i narod da zeli jedinstvenu autonomnu Makedoniju, ali je uzivala podr-
sku bugarskih tajnih sluzbi i protezirala velikobugarske interese, a slu-
zila se iskljucivo teroristickim metodama delovanja. Vlada zemljoradnic-
kog lidera Aleksandra Stambolijskog imala je veoma blagonaklon stav prema
Makedoncima i njihovim teznjama, a razvijala je prijateljske odnose sa Beogradom,
zeleci opstejuznoslovensko ujedinjenje. Dvorski krugovi su, posle
tri godine njenog trajanja, 1923. godine izveli vojni prevrat, ubili Stambolijskog
i dosta njegovih sledbenika. Vlada premijera Cankova je 1924. godine
organizovala likvidaciju skoro svih vi|enijih makedonskih nacionalnih predvodnika.
U narednih deset godina fakticka kontrola nad Pirinskom Makedonijom
prepustena je vmrovskim teroristima, koji su za stanovnistvo predstavljali
strah i trepet. Bugarska je postala zemlja legalizovanog terora, a
u procesu bugarizacije nekoliko hiljada ljudi je ubijeno u Pirinskoj Makedoniji,
dok je veliki broj prinudno preseljen u unutrasnjost Bugarske. Pri kraju
te decenije nasilja, kad su autokratske stege pocele da slabe, 1934. godine do-
slo je do novog vojnog udara kojim je uspostavljena ogoljena diktatura. Novi
rezim je rasturio vmrovske teroristicke bande, ali je nastavio izrazito antimakedonski
kurs, sistematski suzbijajuci sve oblike izrazavanja makedonske
nacionalne svesti.
U Egejskoj Makedoniji je pred Prvi svetski rat zivelo svega 30% Makedonaca.
Toliko je bilo i Turaka, Grka nesto manje i oko 15% drugih nacionalnosti.
Lozanskom konvencijom iz 1923. godine Grcka i Turska su se sporazumele
o razmeni stanovnistva. Skoro svi Turci su otisli, a dosli su Grci iz Male
Azije, pa je to podrucje po nacionalnoj strukturi definitivno postalo preovla|
ujuce grcko. Oko 50 hiljada Makedonaca, od ukupno 330.000, preselilo se
tada u Bugarsku i Jugoslaviju, sto je njihovo ucesce u egejskoj strukturi svelo
na ispod 25%. S obzirom da je ubrzo pristiglo dva puta vise Grka, ukupno
640.000, nego sto je Turaka iseljeno, procenat Makedonaca postao je jos nizi.
Grcka vlast je neprekidno izbegavala izvrsavanje obaveza iz potpisanih me-
|unarodnih ugovora u pogledu zastite manjinskih prava, pa je nastojala da suptilnijim
metodama sprovede denacionalizaciju i asimilaciju Makedonaca. Kada
je 1924. godine grcka vlada izrazila spremnost da egejske Makedonce tretira
kao bugarsku nacionalnu manjinu doslo je do teskih poremecaja jugoslovensko-
grckih odnosa. “Na zahtev Makedonaca iz Egejske Makedonije jugoslovenska
vlada posebno je insistirala da oni budu priznati za Srbe, odnosno kao srpska
nacionalna manjina u Grckoj.” (“Istorija makedonskog naroda”, knjiga III,
str. 233.) Grcka vlada se predomislila pa je 1926. godine egejske Makedonce priznala
kao pripadnike srpske nacionalne manjine u svojoj drzavi. U vreme Metaksasove
diktature u Grckoj je 1938. godine specijalnim zakonom zabranjena upotreba
makedonskog jezika i u privatnom zivotu, a pripadnici makedonske nacionalne
manjine su diskriminisani u svakom pogledu.
Po fasistickom rasparcavanju Jugoslavije veci deo Makedonije, Pomoravlje,
nisavsku i timocku oblast okupirala je bugarska vojska. Zapadni deo
Vardarske Makedonije okupirali su Italijani i pripojili Albaniji. U bugarskoj
okupacionoj zoni instalisan je vojno-policijski aparat kompletno uvezen
171
kedonije. Tada je na hiljade Makedonaca podleglo gladi, bolestima, fizickoj
iscrpenosti i ratnim pustosenjima.” (“Istorija makedonskog naroda”, knjiga
II, str. 368.) U vise akcija prinudnog oduzimanja oruzja od naroda veci broj
Makedonaca je streljan, desetine sela spaljeno, ali to nije moglo da suzbije gerilski
otpor okupatoru. Nasilno mobilisani Makedonci masovno su dezertirali
iz bugarske vojske, a desilo se i nekoliko oruzanih pobuna po jedinicama,
koje su surovo ugusene. Probojem Solunskog fronta 1918. godine srpski deo
Makedonije je oslobo|en, a prikljucena mu je i oblast Strumice 1919. godine
sa ukupno oko 60 hiljada stanovnika.
Tek posle Prvog svetskog rata Vardarska Makedonija je u potpunosti integrisana
me|u ostale srpske zemlje unutar jugoslovenske drzave. Ratna razaranja
su prouzrokovala duboku ekonomsku i socijalnu krizu, a vlast je dosta nespretno
provodila agrarnu reformu, pa je to, uz nesumnjivi uticaj Boljsevic-
ke revolucije, dovodilo do prodora destruktivne komunisticke ideologije. Dr-
zavna birokratija nije imala dovoljno sluha za etnicke, kulturne i jezicke specific
nosti Makedonije, posebno prosecni obrazovni nivo stanovnistva, dok
je Bugarska vlada nastavila sa ubacivanjem komitskih bandi, podvodeci pod svoju
direktnu kontrolu ostatke nekadasnje VMRO. U zapadnim krajevima i dalje
su delovale siptarske koljacke bande. Od politickih partija na makedonskom
podrucju najjaca uporista su stekle Radikalna, Demokratska i tursko-muslimanski
Yemijet. Znacajan uspeh na lokalnim i parlamentarnim izborima
postizali su komunisti, dok Komunisticka partija Jugoslavije nije Obznanom
zabranjena kao subverzivna i od stranih sila instrumentalizovana organizacija.
Centralna vlast je ukinula zatecene feudalne odnose, a Turci, prilican
broj lokalnih muslimana i nesto [iptara iselili su se u Tursku. Na osnovu
agrarne reforme iz ukupnog agrarnog fonda 40% zemlje je podeljeno makedonskim
bezemljasima i siromasnim seljacima, a na 60% su naseljavani bezemlja-
si iz gusce naseljenih krajeva, s obzirom da je Makedonija bila slabo naseljena,
ispod jugoslovenskog proseka. U Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca
1921. godine je na jednom kvadratnom kilometru zivelo prosecno 49 stanovnika,
a u Makedoniji samo 31. Radikalna stranka je javno izrazavala spremnost
da se makedonski dijalekat sluzbeno koristi u radu drzavne administracije,
mada nije bilo ozbiljnijih pokusaja da se taj jezik knjizevno uoblici i normira.
O nekom posebnom nacionalnom ugnjetavanju ne moze biti govora iz jednostavnog
razloga sto se rezim rukovodio konceptom integralnog jugoslovenstva,
pa je isticanje srpskih zastava bilo zabranjivano kao prekrsaj.
Tragicnost istorijske sudbine dovela je pirinske Makedonce, koji su se
najvise suprotstavljali bugarizaciji, sukobljavali se vrhovistima i sledili
Sandanskog, u sastav bugarske drzave. Upravo su u pirinskom kraju Makedonci
bili najgusce naseljeni i u etnickom smislu najkompaktniji. Odmah po okon-
canju Prvog svetskog rata tamo je obnovljen snazan autonomaski pokret koji
je insistirao na ocuvanju makedonske nacionalne i teritorijalne celine,
a imao je znacajnije uporiste me|u makedonskim emigrantima – intelektualcima.
Bugarska i Grcka su uz Nejski mirovni ugovor sklopile konvenciju o razmeni
stanovnistva, na osnovu koje su se Makedonci i Bugari iz Egejske Makedonije
i Trakije iseljavali u Bugarsku, a Grci iz Bugarske u Tursku. Makedonske
izbeglice su raseljavane po celoj Bugarskoj, pa je tako olaksana njihova
170
Turci su ponovo zatrazili pregovore uz austrijsko posredovanje, a ustanici
su prethodno odrzali svoju skupstinu pocetkom maja u Ostruznici i na
njoj odredili deputaciju za pregovore u Zemunu, koji su ubrzo zatim poceli i
jos brze propali. Austrijanci su odbili saradnju sa srpskim ustanicima, ali
ih je Rusija odmah podrzala. Prota Mateja Nenadovic je predvodio delegaciju
koja je krenula u Rusiju i na Mitrovdan stigla u Petrograd. Srbi su svoje zahteve
ogranicili na sticanje sirokog autonomnog statusa pod sultanovim suverenitetom,
a Porta je poslala bosanskog vezira Becir-pasu da otera dahije
i umiri Srbe. Beogradske kryalije su po pasinom nalogu oterali dahije, a
Milenko Stojkovic ih je sustigao na dunavskom ostrvu Ada Kale i pobio. Vlast
nad Beogradom preuzeo je kryalijski zapovednik Alija Gusanac, koji je odbio
uspostavljanje redovnog i zakonitog stanja, pa su Srbi nastavili opsadu. I naredna
Portina posredovanja bila su neuspesna, a Srbi su poceli sa uspostavljanjem
sopstvenih organa vlasti, prestajuci da placaju drzavne namete.
Nova narodna skupstina odrzana je u Pecanima u aprilu 1805. godine i
na njoj je ponovo istaknut zahtev za autonomijom i odlaskom svih turskih vojnika
iz Srbije, garantujuci sigurnost muslimanskim civilima koji ostanu. Nakon
toga su ustanici u brzom naletu oslobodili Karanovac, Trstenik i Uzice.
Sultan je poslao regularnu vojsku pod komandom Hafiz-pase, koju su Milenko
Stojkovic i Petar Dobrnjac razbili kod Ivankovca. I pored vojnih uspeha,
politicki polozaj ustanika nije bio povoljan zbog Napoleonovih ratnih
uspeha, pa su iz Rusije stizale sugestije da se napravi kompromis sa Turcima.
Skupstina narodnih staresina u Smederevu krajem 1805. godine zakljucila
je da je nuzno zauzeti Beograd, ali i da se intenzivno pregovara sa Portom.
Nova skupstina u Ostruznici pocetkom 1806. uputila je molbu sultanu da se
prihvate njihovi zahtevi i proglasi opsta amnestija. Istovremeno su nastavljene
borbe s Turcima i oslobo|ena teritorija je prosirena i na podrucja
van Beogradskog pasaluka, u jednom trenutku dopiruci do Leskovca i Novog
Pazara. U junu 1806. Napoleon je pismom podrzao sultanovu nameru da unisti
srpske buntovnike vojnom silom, a potom je Porta poslala veliku vojsku koju
su predvodili skadarski pasa, rumelijski serasker i bosanski vezir. Proglas
en je yihad protiv Srba. Kara|or|e je na Misaru do nogu potukao dvostruko
brojniju tursku vojsku, a nedugo zatim Turci su tezak poraz doziveli
kod Deligrada. Krajem te godine pao je i Beograd u srpske ruke.
Godine 1807. i Rusija je usla u rat protiv Turske, sto je Srbima dalo novi
podstrek. Nakon misije Petra Icka, Porta je fermanom iz januara 1807. pokus
ala da umiri Srbe dajuci im velike ustupke, ali su srpski predvodnici to
odbili, a sultanov emisar Sulejman-pasa i donosioci fermana na povratku
su ubijeni, pa je to sve dalje pregovore prekinulo. U novim borbama Srbi su
doprli do Vidina i opkolili Kladovo. U junu je ruska vojska usla u Srbiju i
pomogla Srbima da potuku Turke na [tubiku i Malajnici i tako skoro celu
Timocku krajinu oslobode. Srbi su opkolili Nis, ugrozili Turke u Leskovcu
i zauzeli celu Toplicu. Ustanak se prosirio na Semberiju i celo Podrinje.
Tu su uz direktnu francusku pomoc Turci naterali ustanike da se povuku
preko Drine. Rusija je u avgustu s Turskom sklopila primirje koje se odnosilo
i na srpski front. Ustanici su do kraja te i cele naredne godine konsolidovali
svoju vlast formirajuci politicke i pravne institucije, a u martu 1809.
173
iz Bugarske. U lokalne Makedonce Bugari uopste nisu imali poverenja, pa su
i najveci broj drzavnih sluzbenika dovodili i postavljali na znacajna mesta
u okupacionom upravnom aparatu. Primenjivan je i poseban okupacioni pravni
sistem, zasnovan na goloj represiji i vrsenju sudske vlasti od strane vojnih
sudova. Bugarski okupatori nisu bili u stanju da formiraju kvislinsku vlast,
i po tom pitanju najvise sto su postigli je organizovanje mreze dousnika i
denuncijanata. Sistematski je vo|ena propagandna akcija u cilju denacionalizacije
i bugarizacije Makedonaca, posebno kroz apsolutnu instrumentalizaciju
obrazovnog sistema. Komunisticki ustanak je u Vardarskoj Makedoniji bio
slabog daha, svodio se na sporadicne diverzije i prepade, sve do kapitulacije
Italije, kad su se stvorili uslovi za formiranje slobodne teritorije, uklju-
cujuci Debar i Kicevo. Ni cetnici Draze Mihailovica nisu imali veceg uspeha
do 1943. godine, kada su ojacali, formirali Vardarski cetnicki korpus u sastavu
od cetiri brigade. Partizani i cetnici su se i na makedonskom podruc-
ju me|usobno sukobljavali, uzajamno se slabeci. Komunisti su smatrali da im
mnogo veca opasnost preti od cetnika nego od okupatora. Me|utim, komunisti
su posebnu paznju posvetili izgradnji organizacione infrastrukture na skoro
celoj teritoriji, pa su spremno docekali veliko omasovljavanje partizanskih
odreda nakon sto su zapadni saveznici podrzali Tita, Crvena armija stupila
na Balkansko poluostrvo, a nemacke snage pocele izvlacenje sa Egejskog
mora. Borbe protiv nemackih i bugarskih okupatora postajale su sve intenzivnije.
Jos u toku rata komunisti su proklamovali makedonsku federalnu jedinicu
u sastavu Jugoslavije i svoju volju su odmah posle rata realizovali.
|
"Ideologija Srpskog Nacionalizma",2002, V. Seselj
