|
© 2004 Време. Сите права се задржани.
Број 124 Вторник, 29 Јуни 2004
Добредојдовте на веб изданието на Време
Став / Полемика
Либерализмот учи на толеранција, мултикултуралистите се против тоа
Чавдар Маринов
Со ризик да им се здосадам на читателите на почитуваниот весник „Време", си дозволувам да адресирам некои конечни коментари кон критиките на мои ставови, упатени од колумнистот Ило Трајковски (за пократко И. Т.). Всушност, критиките на И. Т. сами по себе се една мешавина од теоретски размислувања за мултикултурализмот и (исто толку проблематични) историски интерпретации на малцинската политика во Бугарија.
Ниту јас, повторно квалификуван на прво место како „Бугарин" и на второ како „антималцински либерал", ниту денешните либерални теоретичари не одрекуваме одредени колективни права.
И во најлибералните општества постојат колективни права, дури тоа да е само правото на пензионерите да користат бесплатен или поевтин градски сообраќај.
Никогаш јас ни би протестирал против нечие право да си го користи сопствениот мајчин јазик во приватни, а и во одредени со закон јавни пригоди, да го изучува во училиште итн.
Не само јас, но и – се надевам – повеќето луѓе во Бугарија немаат проблем со изучувањето турски јазик во бугарски училишта.
Но, точно тука доаѓа и расцепот помеѓу либерализмот и мултикултурализмот:
според либералната мисла, постојат доволно услови за проширување на општествениот договор на начин, кој би задоволил одредени малцински барања – на пример да се изучува албански јазик во македонско училиште или турски во бугарско.
Но, мултикултуралистите, исто како и националистичките малцински водачи, бараат нешто повеќе:
да постојат посебни гаранции за „зачувување" на малцинската „култура", кои во некои верзии на мултикултурализмот резултираат и во ставање под прашалник ред индивидуални слободи.
Мултикултуралистички теоретичар како Чарлс Тејлор бара учењето на француски јазик во Квебек не да е можно, туку задолжително. Исто како и во Бугарија, пред неколку години, Движењето за права и слободи настојуваше учењето турски во одредени реони да биде не само можно, туку сеопшта обврска на учениците од турското малцинство (па некои активисти го прошируваа тоа барање и кон „помашкото", со што се видоа и некои имплицитни „мултикултурни" стратегии) .
Либерализмот учи на толеранција, меѓутоа мултикултуралистите не сакаат едноставно толеранција, туку посебни процедури на „признавање" преку „позитивна дискриминација" и други механизми.
Мултикултурализмот има и „силни", блиски до класичен комунитаризам, верзии, има и таканаречени „либерални" верзии.
Не разбрав зошто И. Т. смета дека воопшто не сум проучувал теоретичари од школата во која учам, како Турен или Виевиорка со нивниот „умерен мултикултурализам". Меѓутоа, можеби за разлика од И. Т. сум ги читал и нивните критичари како не помалку значајните Бурдие и Вакан.
Но, суштината не е во тоа, туку во фактот дека кај социолози како Турен, освен доброто (и доволно апстрактно) пожелување за еден „отворен" и „дијалогичен" мултикултурализам, без никакви јасни податоци на каков начин тој може да се оствари, наоѓаме само банална критика на републиканскиот француски модел.
Императивите на „отворениот мултикултурализам" можеби претпоставуваат, на пример, сите Македонци да изучуваат и албански јазик, како што македонските Албанци – македонски: многу добро, но дали ова ќе ги пресече малцинските барања?
Што да правиме со малцинства, кои во името на сочувување на сопствената „култура" се дури против „позитивната дискриминација", бидејќи постоењето на посебни квоти во универзитети и други институции се гледа како инструмент за „асимилација" од мнозинството?
Пред неколку години Роџерс Брубејкер формулира своја „теорема" за малцинските национални барања, која за жал е непобитна – тие се во принцип незадоволиви. Не постои општоприфатлива „разумна граница", до која тие се „легитимни", а потоа – не: просто речено, ако си кажал „а", ништо не пречи да одиш до крајот на азбуката, независно дали таа завршува со „ш" или со „зет".
Може само да се надеваме еден рационално ориентиран дијалог меѓу државни институции и малцински активисти да пронајде добра волја, за да не се стигне до крај.
И другиот цитиран од И. Т. „либерален мултикултуралист" – Вил Кимли(ч)ка – не е појасен од таква гледна точка. Мошне долг е списокот на критики кон него. Само ќе додадам дека имплицитно националистичкиот аспект на Кимлика се гледа од јасното издвојување на „староседелски" групи, наречени „национални малцинства", од „етнички" имигрантски групи.
Според Кимлика, првите, бидејќи се „староседелци", би требало да уживаат повеќе „малцински права", отколку „новодојденците". Доволно спорен е и поимот на Кимлика за „социетална култура", која божем била карактеристична само за национални малцинства, но не и за некои емигрантски или нови $$$лифе-стѕле$$$ групи.
Оттука и мојата иронична референција кон културата на „почитувачите на босански вицеви", која И. Т. не ја сфатил како критика на реифицираниот поим за „култура" кај мултикултуралистите (и кај самиот него) .
Во таква смисла, следејќи го „либералниот" Кимлика, дали ќе зборуваме за „мултикултурен" или за „мултинационален" модел во Канада, во Македонија или било каде, во крајна смисла не е битно: мултикултурализмот зборува претежно, ако не исклучиво, токму за „национални култури" додека не само на „почитувачите на босански вицеви".
Меѓутоа, чувствувам дека сите овие теоретски размислувања во случајов навистина немаат врска, гледајќи најелементарни недоумици на И. Т. како што е идејата дека „либерализмот" во почетокот не ја сакал ни „демократијата, ни здружувањето во партии..."
Во други моменти, не само класичната либерална, но и една класична француско-републиканска перспектива изгледа целосно прифатена од И. Т., кој пледира на „усвојување некое од минималистичките либерални начела за третман на културната различност како, на пример, начелото на етнокултурната неутралност или бенигното занемарување на културната разнообразност".
И веднаш потоа И. Т. вели без особено аргументи дека сепак во Македонија можело „да се испробаат и со различните либерални формули на мултикултурализмот". Убаво е сепак да имаме можност да избираме!
Врз ваква основа на теоретска позиција од типот „и така може, и онака може", И. Т. се спушта на едно друго ниво – долгоочекуваната „Ахилова петица" на мојата позиција како „Бугарин".
Бидејќи таков, јас би требало по дефиниција да негирам две работи – македонската нација и „трагичната" судбина на македонското малцинство во Бугарија. Тој ме сомничи дека јас ја сметам македонската нација за „вештачка конструкција", бидејќи укажувам на „задоцнетоста на градењето на македонската нација".
Без да навлегувам во детали, ќе му препорачам на И. Т. да прочита повнимателно не друго, а некои од најновите пишувања на македонски академици како Катарџиев, за да види кога точно и на каков начин се градела македонската нација.
Истовремено, мошне предизвикувачки И. Т. ме прашува на каков начин биле „деконструирани" 180.000 Македонци во Бугарија и зошто во 1948 г. „конструирањето" на Македонци било толку „ефикасно".
Навистина интересно: можеби на истиот начин би требало и јас да го прашам на каков начин беа „деконструирани" сите оние Македонци кои, според „народните херои" Темпо и Узуновски, во 1941 г. со цвеќиња го пречекаа „бугарскиот окупатор".
Така со господинот И. Т. ќе си отвориме една класична бугарско-македонска историска полемика, какви што секој ден можете да видите на Интернет.
Ако сака И. Т. би можел да направи социолошка сондажа кај населението на Благоевград или на Петрич за отворање на македонски училишта, бидејќи од „мултикултуралистичка" гледна точка, „македонската култура" на тие луѓе не е доволно заштитена, или да пледира пред Советот на Европа задолжително учење на македонски јазик во сите училишта во Пиринско.
Сепак, поправедно од мултикултуралистичка гледна точка е да се ограничуваат и некои индивидуални права во корист на „сочувувањето" на „културата" – ако некој не сака образование на „малцински јазик", толку полошо за него!
Можеби и јас би требало да бидам точно толку наивен и да верувам дека во Скопје или во Охрид сите луѓе очекуваат отворање училишта на бугарски јазик, што би можело да биде оправдано од определени „мултикултурни" позиции.
Се извинувам за карикатурата, но навистина не очекував толку елементарно несфаќање на категории како етничкиот идентитет и толку реифицирано и есенцијалистичко разбирање за „национална култура".
Да не бидам лошо разбран – го почитувам секого на начинот на кој се самоопределува и не сметам дека е праведно непочитувањето на постојните етнички или национални идентитети.
Но, етничкиот идентитет или „култура" се социјално-динамични категории, кои можат не само „природно" да никнуваат и „насилно" да се уништуваат, но и „насилно" да се конструираат (од одредени социјални и политички претприемачи) и релативно „природно" да исчезнуваат.
За мултикултурните теоретичари „националната култура" е вредност сама за себе и таа треба на секаков начин да се „сочува", за нив таа постои од секогаш – „Турците" не можат и не смее да станат „Бугари", а „Македонците" биле секогаш различни од „Бугарите", кои ги „асимилирале"... Ниту сум „крстил" Турци, а последното нешто што би го направил е да „денационализирам" Македонци.
Меѓутоа, за мене „националната култура" не е затворен во себе „атом", туку секогаш една актуелна конструкција, во која учествуваат заинтересирани фактори, и која нема првенство над императивот за соживот.
|
Последното писмо на Чавдар Маринов
