|
МАРА БУНЕВА –
САМОЖЪРТВА ЗА СЛОБОДНА И ОБЕДИНЕНА МАКЕДОНИЯ
«Убавата маченичка на потисната Македония.”
Подготвил; Танас Корка
· Убиството на Велимир Прелич шеф на сърбската тайна полиция во Скопйе, бил единствениот начин за отпорот кон сърбското насилство во вардарскиот дел на распарчена Македония во 1928 година.
· “Само народ кой се бори за своята слобода, само народ кой знае да убие за своята слобода, само народ кой може да умре за своята слобода, само народ що знае да я извойува своята слобода – само той народ е достоен за неа!”
13 януари во свеста на българите од Македония овой датум не означува нищо посебно. Уще полошо, овој датум найчесто се поврзува со прославата на Василица – Православна нова година (т.н. Стара Нова година), неправедно и со доза на цинизам, во времето мегю двете светски войни, во нашите предели наречена «Сърбска» нова година. Долгите години на политичко и културно робство на населението во Македония и вградениот «сърбски – югословенски чип» во нашето историско паметене, денес оставиле траги, како «църна дупка» во нашите историски секяваньа.
Сепак, зощо е значаен толу 13 януари? На овой датум во далечната 1928 година, македоската българка родолюбка и член на ВМРО, Мара Бунева, на улицата «Войвода Путник» пред печатницата «Стара Србия» (денешниот кей «13 ноември» на реката Вардар, некаде околу денешниот «Гранд» хотел) извршила атентат върз тогашниот полициски началник на Вардарска бановина озлогласениот мекедоноубиец Велимир Прелич. Веднаш потоа, за да не падне жива во рацете на сърбската полиция, таа се самоубива.
Прелич нокен кошмар за македонските българи.
Настанот има долга предистория. Роден во Сеница, Сърбия, во македонските предели Прелич е познат уще во времето на турското робство, како секретар на сърбскиот владика Фирмилиян во Скопйе. Тоа било само маска за неговата работа. Всушност, той действувал како агент на сърбската разузнувачка служба во Македония, нещо како шеф на държавната безбедност, кажано со денешен речник. Неговите злодела и биле добро познати на тогашната македонска родолюбива явност. А неговото владеенье остава неизбришиви трагични спомени кай македонските родољуби. Негова «заслуга» е организирането на големото Студенско судење во Скопйе во 1927 година., против напредната македонска младеж и дадените жъртви за време и после судскиот процес. Студенското судене во Скопйе е едно од найголемите, може да се каже и найголемо во Македония во времето на кралскиот югословенски режим. Може би до тоа судене немаше да дойде, ако сърбската власт на жесток начин не го забрануваше организирането на какво и да е законско здружение на българските студенти во Македония.
Во почетокот на месец май 1927 година во Скопйе е притворен Димитар Позелов, роден во Струмица, кой само што завршил филозофия на Скопскиот факултет. Во втората половина на месец май се извршени други апсеня на македонски студенти во Скопйе, а истото се случува и во Щип и Велес. Студентите се ставени на страшни измачуваня со цел од нив да се извлечат било какви признанис. Така например Велимир Прелич заповедува во железно менгеме да бидат стегани главите на Емануел Чушков и Кирил Вангелов, а Димитар Чкатров да биде нокно време изведуван пред отворен гроб на Гази Баба со закани, дека тука ке биде стрелан и закопан. Лично тоџ, толку го претепал Димитар Гюзелов, що дури и лекарите се посомневале, дека ке остане жив, па за да не умре во полицискиот участак го однеле покрай Вардар и во неколку наврати го фърлале во студената вода со намера да го удават. Борис Андреев од Велес, студент на ветеринарна медицина, 24 годишен, е горен со вжештени железа по рацете и градите. Христо Хаджикимов, 25 годишен, търговец и Кирил Вангелов, 26 годишен, обайцата од Щип биле тепани до безсвест. Не поминале поарно и Петар Хаджипанзов 26 годишен, од Велес и Тома Петров од Скопйе. Сите варварски дела на сърбската полиция не можат да се искажат и опишат.
Најмногу измачуваня се сторени во Куршумли Ан во Скопйе, кой во тоа време бил затвор. Мегю иследниците и измачителите треба да се спомнат имината на: Будимирович, Прелич, Обрадович и Илич.
Судскиот процес против обвинетите студенти во Скопйе започнува на 15-ти ноември, на кой присуствуваат и странни новинари. Мегю нив е и Р. Х. Маркм, новинар на «Крисчиан Сайнс Монитор» и на 18 ноември овой угледен американски весник известува од Скопйе: «Цела Югославия со големо внимание го слди суденето на 19-те студенти во Македония. Обвинетите имаат сознание дека се маченици на каузата за слободата на нивната татковина Македония...»
Интересен е случайот со бранителот од Загреб, адвокатот д-р Анте Павелич, вървен раководител на хрватската Странка Права. Во тоа време неговото довагяне во Скопйе како бранител на македонските студенти имало голема опасност за неговиот живот.
Второто продолжение на судскиот процес започнува на 5-ти декември и завршува на 8-ми истиот месец. Во текот на суденето обвинетите ги отфърлаат дадените изкази во истражната постапка, дадени под страотните телесни и умствени измачуваня.
Последен од групата бранители на студентите зборува д-р Анте Павелич, кой се обракя кон судот со следните зборови: «Славни суде! Организацията на студентите е едно славно дело, една народна работа. На таа организация и се препишуваат три страшни обвинения: Била Револуционерна, била тайна и била македонска. Да се каже македонска се смета опасно за државата иако таа не е никаква страшна работа. Македония е центарот на Балканот. Петстотини години беше под турско робство. Притоа робство паднати се илядници жъртви за нейзиното ослободуване.Целиот свет я пратеше таа тешка борба со симпатии. Напомнувам за атентатите во Солун, за Илинденското востание кога десетици иляди луге беа убиени, села разурнати и опожарени, жени обезчестени... Во 1912 година, балканските държави и обявија война на Турция за ослободуване на Македония, ама кога дойде мирот Македония беше поделена, мегю трите союзнички държави. Яс мислам, дека секой е свесен да го признае оной народ, кой тоа го бара. Обвинетите ако се чуствуваат Българи, тоа не може да биде причина да се преставува организацията така како ги обвинуваат во обвинението и уще да се суди за тоа!
По вракяньето во Загреб д-р Анте Павелич изявува за весникот «Хърватски лист: «Страшни неща се случуваат во Македония. Сърбската власт натура и врши сърбиризация. Сите таму ги присилуваат да ставаат на българските презимина завршеток ИЋ».
На 10-ти декември 1927 година им се изречени пресудите на македонските студенти, кои се движат од 5 до 20 години затвор.
Со той судски процес не престанува прогонот на учените Българи од Македония. Многу пати во различити градови полицията приведува едни или други младежи за да ги распрашува, заплашува и воглавно да се обидат да врбуваат потбуцнувачи и предавници мегю студентите. Лугето на началникот на сърбската тайна полиција Жика Лазич не успеваат во своите намери, но затоа пак не престануваат по улиците на македонските градови да тепаат български родолюби.
Велимир Прелич, морбидна и грозоморна личност, станал нокьно бунило на населението во Македония и ВМРО решава да стави край на оваа неприродна состойба.
Во овоа време со ВМРО раководи Централен Комитет, а найсилна личност на Организацията е Иван Ванчо Михайлов. Борбата за Македония се води на два фронта: политички и оружен. На политичката линия резултатите се слаби, речиси никакви. Не помагаат многубройните молби и бараня до мегюнародната явност во кои се искажува незадоволство против насилствата и измачуванята на сърбската власт во Македония и се бара право на самоопределение на Българите во Македония. Сърбија односно СХС Кралството Югославия е потписник на победниците од първата световна война, па затоа Европа останува глува и нема на баранята на видните български дейци од Македония, Димитар Шалев, Григор Анастасов, Димитар Илиев, Гена Велева, како и на Потсетникот на (Меморандумот) на Марта и д-р Асен Татарчев.
Значи, останува само оружениот отпор, единствениот можен излез на защита на населението во Македония и единствената можност да се държи отворено македонското прашане.
ВМРО решава да изврши атентат врз Велимир Прелич, како единствена можност за спас на бцлгарскиот народ, а изборот за можен атентатор (по предлог на Менча Карничева сопругата на Иван Михайлов), пагя на Мара Бунева.
Македонската Шарлота Корде
Мара Бунева е родена1901 година во Тетово, во богато и родолюбиво християнско побожно семейство. Таа е четврто дете на семейството на Никола и Ана Буневи. Расте во родниот град Тетово во подножието на Шар Планина, исполнета со духовен набой и револуционерни обичаи уште од турското робство, задоена со борбениот дух на своето семейство. Уште на млади гудини таа брзо сознава, дека нейзиниот роден край е паднат под ново, уште потешко од турското робство – сърбското. Нейзиниот татко Никола имал завршено шести клас во Педагошката гимназия во Скопйе, истата онаа гимназия во коя стекнал образование и легендарниот Тодор Александров. За време на турското робство Никола бил околиски началник на ВМРО, а за време на Првата световна война, той е градоначалник на Тетово. По завршуването на войната, заедно со своето семейство Мара се сели во България, каде се венчава со другарот на свойот брат Иван Хранков. Одлуката да биде атентатор я прима решително и смирено. Веднага од София заминува за Скопйе. Таа потайно од нейзиниот сопруг сокрива алишта за неа, а му вели дека вистинската причина да замине за Македония е да си го собере чейзот од Тетово во София. Некое време живее во Тетово, а потоа се преселува во Скопйе. Тука навогя затвори полни со селани грагяни и студенти. За да не страдаат български семейства, таа одбегнува да ги посетува и да се гледа со нив. Се сместува во градот заедно со нейзината помала сестра Нада, болна од туберкулоза и поведува бракоразводна парница со свойот сопруг. Во Скопйе живее кай сърбоманското семејство Хаджиристич, во сосетво на кукята на Велимир Прелич нейзината идна жъртва и прави секакви напори, колку е можно повеке да се доближи до тогашните скопски сърбски властодржци. Завршува кружок по шиене и отвора вървен кроячки дукян и станува блиска со жените на целиот тогашен сърбски и сърбомански естабилшмент на градот. Се запознавува со семейството на Велимир Прелич. Нейзините амбиции се огромни: да я начека на некоя прослава целовкупната сърбска управа на Скопйе и да ги испотепа сите заедно. Нейзе сосема и е ясно, дека тоа не може да успее и таа се насочува на главната цел, Велимир Прелич.
Како ли се чуствувала таа херойска жена во тие мигови. Атентатот бил одобрен по многу таен пат и за него знаеле само Иван Михайлов и одредени луге одбрани околу него. Нейзиниот сопруг бил збунет и не можел да свати зощо неговата прекрасна сопруга сака да се разведе од него, без никаква наява и образложение. Не можел да свати що се случува со нив двајцата. Приятелите и соработниците на ВМРО во Скопйе и Тетово биле збунети од нейзиното поведение и блиските върски со сърбската власт. Писма со вознемирувачка и предупредувачка содржина пристигаат од Скопйе и Тетово во София. Во кои се осудува нейзиното поведение, но Михайлов знае се. Той верува во неа, во нейзината решителност за саможъртва.
Конечно, на 13-ти януари 1928 година, околу 12.15 часот напладне довагя решителниот миг. Прелич се вракя од църква и поминува по улицата «Войвода Путник» покрай р. Вардар, пред печатницата «Стара Сърбија» во близината на денешниот «Гранд» хотел. Мара Бунева го пречекува и му приогя. Телохранителите я препознаваат и й дозволуваат да се приближи. Кога се доближила доволно близу до жъртвата таа го вади пиштолот и пука. Прелич погоден со неколку истрели пагя мртов на земя и пред телохранителите да можат да сторат нещо, Мара Бунева си пука во своите градите и се обидува да се фърли во Вардар извикувайки: «Сакам да умрам...» но не успева. Гледайки како блика крв од нейзините гради пристигнатите полицайци я носат во болница. Лекарот Ерменец, кой присуствувал на операцията я дал следната изява: «Бев дежурен лекар кога я донесоа. Од вървот ми заповедаа да се обидам да и го спасам животот, додека не дойде лекар од Белград. Навистина, после некоку часа пристигна дворскиот лекар од Белград, генерал Костич, а со него дойде и жупанот Вилдович. Околу три часа Мара Бунева беше при свест. Генералот Костич я праша: «Госпожа Мара, зощо го убивте Прелич?» На що таа му одговори: - «Го убив затоа що ги измачуваше моите сонародници – блгарските студенти и додаде, я сакам моята Македония и умирам за неа.» Тогаш генералот се обрати кон другите со следните зборови: «Господа, тоа е жена!» - По некое време Мара Бунева почина.»
Од здобиените рани Прелич умира два дена подоцна, на 15-ти януари 1928 година. Не можел да му помогне ни дворскиот лекар на кралот Александар. Еден сърбски генерал е восхитен од саможртвата на оваа млада жена, а телохранителот на Прелич, Албанец од прешевскиот край, подоцна ке изяви: «Таа беше мажка жена, ама беше инсафлия (милостива, човечна), затоа що можеше и мене да ме убие, ама не го стори тоа.»
За сторениот атентат сърбската власт жестоко се одмаздува. Одма е убиен братот на Мара Лазар Бунев, а неколку дена подоцна и нейзиниот бртовчед, познатиот авукат од Тетово Борис Андрейчин. Во полицията се измачувани од нейзиното семейство, како и многумина грагяни на Скопйе, мегю кои и познатиот скопянец Киро Китанчев. Единствениот вистински соработник на Мара, нейзината помлада сестра Нада, преку врски на ВМРО безбедно е повлечена од Македония и само неколку месеци подоцна умира од туберколоза во една угледна швайцарска клиника.
После 10 месеци проведени во притвор, на 5-ти октомври 1928 година пред судот е изведен и скопянецот д-р Стефан Паркачев обвинет како соучесник на Мара Бунева. Грев на душата му клале, затоа што од порано го познавал нейзиниот брат Борис. Во исто време се обвинети Манол Стоянов и Васе Личева. Органите на държавната безбедност во Македония бройчано стануваат поголеми од било кога порано. Джандари и агенти сноваат на секаде.
Во тугина се обявени многу статии, изразувайки восхит пред подвигот на Мара Бунева.За да се има престава за духот во кой се пишува за Мара Бунева треба да се спомне написот во парискиот весник «Л`Јовр» од 7-ми април 1928 година, во кой за неа се зборува како за «Македонска Шарлота Корде». Во други весници се изнесува, дека бройот на атентатите, бройот на затворените и на судските процеси се зголемува, а сите тие действия докажуваат, дека Българите од Македония не се помируваат со судбината на сърбската окупация. Десетгодишниот рок за посърбување на Македония, изминал без да има некакви изгледи за успех.
Во «Алманахул Аромнеск» во тоа време романскиот писател Н. Тачит во една статия мегю другото пишува: «Мара Бинева го завзема светото место мегю мачениците на Македония. Българите од Македонијя од било каде да се во светот и дадаваат почит на таа българка, коя я прогласуваат за «Убавата маченичка од потисната Македония.»
Во друга статия истиот весник пишува: «Само народ кой се бори за својата слобода, само народ кой знае да убие за своята слободата, само народ кой може да умре за неа, само народ кой може да си я извојува своята слобода – само той народ е достоен за неа!»
Денес, од големото семейство на Буневи, има бройно потомство на нейзината сестра Вера, кое живее во САД. Тоа бройно потомство во себе ги соединува херойството и талентите на нивната славна тетка и баба. Потомци на Мара Бунева во САД се видни грагяни и членови на найстарата македонска политичка организация – МПО, како и носители на многубройни признания за литрратура и уметност.
Мара Бунева била закопана на градските гробища во Скопйе. Неколку дена по закопот, ММТРО (Македонска Младешка Тайна Револуционерна Организация), како знак на возхит и любов кон неа, однеле цвеке на нейзиниот гроб. Сърбската полиция тоа го забележала и гробот веднаш бил раскопан, а телото однесено незнайно каде. Останува не пронайдено до денешен ден.
За време на Втората световна война, македонски родолюби членови на ВМРО и ММТРО подигаат мал споменик на местото на саможъртвата на Мара Бунева, како израз на нивната длабока почит. Веднаш по влегуването на сърбоманските партизани «Македонци» во Скопйе за да му се додворат на Белград за нивното верно слугуване, споменикот е разрушен!?
Денес ние немаме ни одбележйе ниту барем улица со името на оваа славна жена. Македоската Шарлота Корде, како що тогаш я нарече целиот светски печат, почива незнайно каде, без гроб и без обележйе, безимена и речиси заборавена. Сакам да верувам, дека не е така. За некои од нас, таа е тука, сеприсутна и вечна.
На край, сепак треба да се прашаме: Зощо лугето кои го давале свойот живот за слободата на Македония и на кои последните зборови им биле: «Я сакам Македония и умирам за неа» наместо кон нив да се однесуваме и да збориме со почит, тие се нарекувани со найпогърдни нйјпонизни и найвулгарни изрази само со една единствена цел да бидат омаловажени. Не ли е тоа несвено подържуване на сърбската политика применувана кай нас од 1912 година, па се до денес? А може и свесно, кой знае?
Велат Иван Михайлов убивал “Македонци”, но да се прашаме, кои биле тие що биле убивани? Не ли се тие федералистите, предавниците, платениците на коминтерната, що сакаа ВМРО да го стават во нейзина служба. И да се прашаме, дали тие беа поарни и дали тие не убиваа? Кой първ я поведе братоубиствената борба во револуционерното движение на Македония? Нели беа тоа федералистите на чело со Јане Сандански и првата жртва им беше главениот организатор и водач на Илинденското востание Борис Сарафов, заедно со претседателот на ВМРО Иван Гарванов. На 31 август 1924 година федералистите – социялисти платеници на коминтерната како що беа: Димитар Влахов, Алеко Василев – Пашата, Тодор Паница и други во полите на Пирин Планина, подло во гърбот на Тодор Александров истрелаа цел реденик куршуми. Можеме ли од србокомунистичките вазали кои педесет години му се поклонуваа и верно му служеа на Белград да очекуваме поинаква политика кон македонските родолюби кои животите ги дадоа борейки се против сърбското робство. Да си го поставиме прашањето: Що ни донесе толку фалениот федерализам, кога еден дел на Македония по случай на околностите се найде во толку фалената югословенска федерация? Да кажеме и тоа, дека за пресудите на противниците на автономизмот и самостойноста одлучуваше и решаваше Централниот Комитет на ВМРО. Сепак убиствата извршени по наредба на Ц К на ВМРО, ни оддаелеку не ги надминуваат бройките на убиствата извршени од страна на федералистите и нивните платени убици, како що беше българскиот влав Тодор Паница, Димитар Влахов, Алеко Василе, Лазар Колишевски, Цветко Узунов – Абаз, Видое Смилевски, Киро Глигоров, Вера Ацева, Благоје Љамевоч – Конески и многу многу други. И да спомнеме, дека овие последниве не убиваа предавници, туку вистински борци за слободна, односно како денес зо се вели СУВЕРЕНА Македония.
Зощо до денес во македонската история я нема бройката на жъртвите що биле затворани, претепувани и убивани за времето на триесет и три годишната сърбска окупация на вардарскиот дел на Македония? А ги нема и жртвите за време на «братската» Югославија? Зощо во «нашата» история нема ниту еден збор напишано за Охридското востание од 7 до 20 септември 1913 година и поколот кой следувал по него од страна на сърбската войска? Востанието било задушено дури со помош на гърчка войска, коя им дошла на помош на своите сърбски союзници. По остапуването на востаниците на албанска земя, Сърбите влегле во селата и градовите и извршиле покол, невидени злосторства и насилства. Во Охрид биле убиени 40 души, мегю кои и тройца свещеници и петмина учители. Во село Велгошти, Охридско биле стрелани 12 души. Вкупно 180 села биле запалени и до темел изгорени. Околу 150 селани Българи и 500 Турци и Арнаути биле убиени и испокасапени.Ова е само дел од злосторствата що ги правел сърбскиот окупатор. Вакво востание и со истите последици имало и во Неготинско – (Тиквешията). Мара Бунева добро знаела за сърбскиот терор и сърбските злосторства во тоа време, во той дел на Македония за да се реши на храбриот подвиг що го направила, убивайки го найголемиот сърбски злостор во Македония во тоа време, Велимир Прелич, а потоа посегнала и по свойот маченички живот со последните зборови: - “Я сакам Македония и умирам за неа”!
Со любов и голема почит кон саможъртвата на Мара Бунева;
Танас Корка од Воден
8 март 1989 год.
Повеке за Мара Бунева
http://knigite.abv.bg/v_mak/1999/index.html
следва[i/]...
|
[i]«Убавата маченичка на потисната Македония.”[/i]
