Bulgaarse braindrain
22 augustus 2003
Portret
Door Olaf Tempelman

Al jaren vertrekken exacte Oost-Europese wetenschappers op grote schaal naar het Westen. Op het toonaangevende Ivanovlaboratorium in Sofia is sprake van een ware uittocht: vijftien van Bulgarije's beste jonge natuur- en scheikundigen verhuisden naar Nederland. 'Wie is de volgende?'

Plotsklaps was het laboratorium leeg. De schermen van de oude computers raakten bestoft. De vloeistoffen in de reageerbuisjes droogden op. Spinnen weefden hun webben tussen de poten van de bureaustoelen.

Het laboratorium van prof. dr. Ivan Ivanov, chemicus aan Sofia's Kliment Ohridski Universiteit, had een zeer goede reputatie. In Bulgarije werd het beschouwd als toonaangevend. Een paar jaar geleden werkten er 25 van ' s lands beste jonge natuur- en scheikundigen. In een tijdsbestek van minder dan anderhalf jaar vertrokken vijftien van hen naar Nederland. In dezelfde periode verhuisden er twee naar Japan, ййn naar Engeland, en ййn naar Belgiл.

Al jaren is er in de Oost-Europese exacte wetenschap sprake van een braindrain. Zelden nam die de proporties aan van de uittocht op het Sofiase laboratorium. De exodus daar geleek een absurde komedie.

Omhelzingen, schouderklopjes, hartelijk gelach als Evtim Efremov (30, scheikundige), Plamen Malchev (29, natuurkundige) en Marko Surtchev (35, natuurkundige) op het Amsterdamse Heinekenplein het glas heffen. Het is net alsof ze weer een biertje drinken vlakbij de Natuurkunde Faculteit in Sofia. Soms zaten op het terras ook theologen - aan de overkant van de weg was de faculteit van de theologie. De afgestudeerden daarvan zijn nu vrijwel zonder uitzondering nog in Bulgarije.

'Door het geloof blijf je aan het land gebonden. Door de ratio niet', zegt Malchev met een ironische grijns. De uitspraak is voor tweeлrlei interpretatie vatbaar: als assistent-onderzoekers in Sofia verdienden de drie tussen de honderd en honderdvijftig euro in de maand, niet bepaald een 'rationele' vergoeding.

Om Oost-Europese laagopgeleiden buiten de deur te houden, hebben Westerse landen allerhande barriиres opgeworpen. Die gelden ook voor alfa- en gamma-wetenschappers. De facto zijn die net zo ongewenst als straatmuzikanten of kaswerkers. Geheel anders is de situatie voor de goede bиta's. Voor hen blijken, vaak tot hun eigen verrassing, vele deuren wagenwijd open te staan. 'Het is allemaal een kwestie van informatie', zegt Efremov. 'Wij veronderstelden dat het erg moeilijk was een positie te vinden in het Westen, zeker in een land als Nederland. Dat veranderde toen we mensen in onze directe omgeving zagen vertrekken. Het bleek helemaal niet moeilijk, we waren zelfs welkom.'

Een van de pioniers van de laboratorium-exodus was Efremovs vriendin Denitsa, ook scheikundige. Zij stuitte eind jaren negentig op internet op een vacante positie in atoom- en moleculaironderzoek bij het Instituut voor Fundamenteel Onderzoek in de Materie (FOM). Zij werd direct aangenomen. Efremov solliciteerde daarna zowel bij het FOM als op vacatures voor assistenten-in-opleiding bij de Vrije Universiteit (VU) en de Universiteit van Amsterdam (UvA). Als eerste kreeg hij positief antwoord van de VU: de aioplaats bleek al een half jaar vacant. Kort daarna hoorde hij dat hij ook bij de UvA en het FOM was aangenomen. Hij kon kiezen.

Plamen Malchev kwam via zijn laboratoriumcollega Aleksander terecht aan de Technische Universiteit Delft. 'Aleskander werd aio in Eindhoven en mailde mij kort daarna dat er juist op mijn specialisatie een aio-vacature was in Delft. Toen ik vertrok dacht ik dat ik een van de weinige Bulgaren in Delft zou worden. Het tegendeel bleek waar: over alle afdelingen verspreid werken aan de TU vijftien Bulgaren.'

Malchevs echtgenote werkt nu voor de Bulgaarse Academie van Wetenschappen aan de afronding van haar natuurkundig proefschrift. 'De kans dat zij ook naar het Westen komt is 99 procent'.

Marko Surtchev vertrok vlak na zijn echtgenote en laboratoriumcollega Irena. Zij werd aio aan de VU, hij aan de UvA. 'We hadden van ex-collega's inmiddels zoveel goede verhalen over Nederland gehoord dat we de stap durfden te zetten. De zekerheid dat we bij aankomst al een hoop collega's zouden kennen, speelde daarbij een belangrijke rol. Het is een goede stap geweest. We verdienen nu in een maand net zoveel als in Bulgarije in een jaar.'

Voor Nederlandse begrippen is dat niet veel: tussen de 1000 en 1400 euro in de maand. Afgestudeerde Nederlandse bиta's halen hun neus op voor de schamele maandelijkse vergoeding van een bestaan als assistent-in-opleiding (dat na vier jaar wordt afgerond met de verdediging van een proefschrift). 'Ik kan die Nederlandse wetenschappers goed begrijpen', zegt Efremov. 'Ze kunnen na hun afstuderen kiezen tussen een proefschrift en een baan in het bedrijfsleven. Een aio-schap heeft voor hen alleen maar nadelen. Ze verdienen vier keer minder. Ze moeten wel minstens zo hard werken als bij een bedrijf en zijn ook nog eens vier extra jaren student.'

Daar komt bij dat Nederland en een aantal andere EU-landen al jaren kampen met een gebrekkige instroom van nieuwe bиta-studenten. Onderzoeksplaatsen blijven vacant. Jonge wetenschappers uit de voormalige communistische wereld, en met name uit de armere delen daarvan, springen meer en meer in het vacuьm. De opkomst van het internet heeft hen daarbij flink geholpen. Het net heeft de mondiale banenmarkt voor hen ontsloten. Voor Bulgaarse, Roemeense, Albanese, Oekraiense en Georgische bиta's zijn de schamele westerse toeslagen voor aio's veelal droombedragen.

Zowel Efremov, Malchev als Surtchev roemt het enthousiasme waarmee ze in Nederland zijn ontvangen. Efremov: 'In ons eerste gesprek sprak ik mijn promotor nog op ouderwets Oost-Europese wijze aan met ''mijnheer de professor''. Zegt hij: ''mijn naam is Kees, hoor.'' Surtchev: 'Dit is een uitwisseling die beide partijen ten goede komt. Wij kunnen nu een normaal leven leiden en zorgen er tegelijk voor dat het wetenschappelijk onderzoek draaiende blijft.'

De pijn is voor het land van herkomst. Het laboratorium van Ivan Ivanov stond in Bulgarije erg hoog aangeschreven, vertelt Efremov. 'De leegloop was voor hem een persoonlijke tragedie.'

De meeste Oost-Europese landen hebben een sterke traditie in het afleveren van goed geoutilleerde wis-, natuur-en scheikundigen. De exacte wetenschappen behoorden tot 1989 tot de communistische geloofsartikelen. De voormalige autoriteiten bewerkstelligden een grote instroom van studenten op de exacte faculteiten, al ging dat vaak met dwangmiddelen. Nog steeds ligt het aantal afgestudeerde bиta's in OostEuropa procentueel hoger dan in West-Europa. Dat die tegenwoordig in groten getale naar het Westen vertrekken, is gewoon niet eerlijk, stellen de ministeries van Onderwijs in Sofia, Boekarest en Tiblisi: zij betalen hun opleiding, het Westen profiteert ervan.

'Wat willen ze nou?', vraagt Marko Surtchev zich af. 'Er wordt in Bulgarije helemaal niet in de wetenschap geпnvesteerd. Slechts 1 procent van het overheidsbudget gaat naar onderwijs. De meeste laboratoria werken met veertig jaar oude Oost-Duitse apparatuur. Ik durf te beweren dat Bulgarije nu meer van ons profiteert dan toen we er nog woonden. Het is dankzij het geld dat wij naar huis sturen dat onze families nog een beetje koopkracht hebben'. Evtim Efremov: 'De totale geldstroom die Bulgaren in het buitenland jaarlijks naar huis sturen is groter dan het aantal buitenlandse investeringen in Bulgarije.'

Het feit dat er constant wetenschappers vertrekken, komt de sfeer op Oost-Europese wis-natuur-en scheikunde faculteiten evenwel niet ten goede. Wie is de volgende?, is de vraag die boven de universiteiten hangt. Toen de uittocht op het Sofiase laboratorium eenmaal goed op gang was, ontstond bij het universiteitsbestuur paniek. 'Het vertrek van veel collega's ging gepaard met een groot schandaal', zegt Surtchev. 'Het gevolg was dat de overblijvers hun vertrek in stilte gingen voorbereiden. Ze hielden al hun plannen geheim. Toch wist je zo wie met zijn vertrek bezig was. Als collega's in gesprekken plotseling stil vielen of cryptische antwoorden gaven, wist je dat ook zij zouden weggaan.'

De Westerse landen zijn hypocriet en meten met twee maten, stellen Oost-Europese commentatoren. Met pompeuze en publicitair breed uitgemeten uitzetacties proberen zij de Oost-Europese laagopgeleiden aan het verstand te brengen dat zij uit 'Fort Europa' weg moeten blijven. Echter: door het werven van de beste Oost-Europese bиta's houden zij wel hun eigen wetenschappelijk onderzoek op peil. Hoe was het voor met open armen ontvangen Bulgaarse wetenschappers om op het Journaal naar de uitzetting van landgenoten te kijken? 'Ik heb medelijden met ze', zegt Efremov. 'Zij willen gewoon een beter leven, net als wij.' Surtchev: 'De Bulgaarse politici zijn nog steeds bezig voor zichzelf en niet om de inwoners een betere toekomst te bieden. Velen zien geen andere uitweg dan hun geluk elders te proberen. Maar het Westen blijft natuurlijk het Westen. Wij hebben iets te bieden wat ze hier nodig hebben, de Bulgaren die worden uitgezet niet. Zo werkt de wereld.'

Porties bitterballen maken de Sofiase laboratorium-reьnie op het Amsterdamse terras compleet. Met zoveel ex-collega's in de buurt heeft nog niemand heimwee. Zowel Efremov, Malchev als Surtchev verwacht dat de economische situatie in eigen land na 2007 - het beoogde EU-toetredingsjaar voor Bulgarije - geleidelijk zal verbeteren. Hun terugkeer achten zij evenwel hoogst onwaarschijnlijk. 'Zelfs als dingen beter gaan blijft de wetenschap de allerlaatste prioriteit van de regering', zegt Efremov. 'Bovendien hebben we tegen die tijd allemaal een promotie afgerond. Er zullen in Bulgarije geen plaatsen zijn op ons niveau. Ik werk nu al met collega's uit Italiл en Spanje die in eigen land geen mogelijkheden meer hebben. Wat moet je dan van Bulgarije verwachten? De wetenschap gaat waar het geld gaat.'

Copyright: Tempelman, Olaf