м-р Ленче Манева, професор по историја / Политика, Свят / Македония

ИНТЕРВЈУ СО ПИРИНСКИОТ МАКЕДОНЕЦ ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ: Македонците и Бугарите – немаат општа или заедничка историја – имаат само заеднички моменти или некои испреплетени процеси во своите истории!
јуни 10, 20201.143 Прегледи10 Мин.
јуни 10, 2020
10 Мин.
Сподели!

Стојко Стојков на поголем дел од нашите читатели им е познат како истакнат борец за правата на пиринските Македонци во денешна Република Бугарија, а за оние кои не го познаваат, ќе имаат можност преку денешното интервју подетално да се запознаат со неговите ставови и мислења.

Роден е во градот Сандански, но љубовта кон родната земја ќе го врати назад на студии на Факултетот по историски науки во Скопје. Истакнат член на претседателството на организацијата ОМО Илинден – Пирин, која долги години наназад активно се бори за достоен живот на Македонците во Бугарија, како и признавање на нивните малцински права. Работи како професор по историски предмети на Универзитетот „Гоце Делчев“ – Штип, а истовремено, редактира дел од содржините на весникот „Народна Волја“ којшто се печати во Благоевград и излегува во продажба еднаш месечно.

Остар на јазикот кога станува збор за македонските интереси, храбар критикувач на секоја власт која не презема доволно грижа за сопствениот народ и држава, оддржувач на контактите со македонската дијаспора.

СТРУМИЦА ДЕНЕС:Важите за еден од современите македонски дејци којшто живеат и дејствуваат од Бугарија. Според вашите проценки, колку пирински Македонци моментално живеат во Бугарија и колкав дел од нив зборуваат македонски јазик?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ: Во Пиринска Македонија живеат 300 000 жители, но многу тешко може да се каже колку од нив се чувствуваат Македонци. Во 1956 г. (последниот слободен попис за Македонците во Бугарија) во Пиринска Македонија се самоопределија 178 000 (63,33 %), а други 9 000 во Бугарија. После шест децении асимилација и дискриминација, при што стотици луѓе отидоа затвор, а иселените, тепаните, отпуштените од работа или избркани од училиште беа илјадници, денес тој број е сериозно намален. Точна бројка не може да се даде зашто на пописите нема графа Македонец и истите се спроведуваат во услови на најразлични заплашувања и манипулации. Бројките што официјално се даваат се всушност минимумот од минимумот – помалку не успеала државата да ги дотера.

Макар сите Македонци да го разбираат македонскиот литературен јазик, истите не се изучувал во Бугарија во последните 71 години и затоа малкумина го зборуваат правилно. Познавањето на јазикот е повеќе на ниво на дијалекти или преку народните песни.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Дали македонското малцинство може слободно да ја декларира својата етничка припадност во Република Бугарија? Им се даваат ли на наредните поколенија услови за пренос и зачувување на македонската култура и јазик?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ: Реално – не. Прво – нема каде да се декларирате. Ниту на пописот има графа „Македонец“, а ниту на било кој официјален формулар и документ има место за одбележување етничка припадност. Освен тоа македонската самоопределба е објект на постојано јавно исмејување. Луѓето што се самоопределуваат отворено како Македонци се третираат како национални предавници, родоотстапници, непријатели на Бугарија, неписмени и некултурни луѓе.

Бугарија не само не создава никој од условите што ги обезбедуваат цивилизираните земји со цел зачувување и развој на културата и јазикот на малцинството, туку македонската култура и јазик ги негира или присвојува. Ќе ви дадам мал пример за последното. Пред 30 години за пеење македонски песни или поседување плочи на Васка Илиева на пример се јадеше ќотек во полиција. Денес истите се емитуваат по бугарски телевизии под бугарско знаме. Дури и авторски песни како оние на Војо Стојановски се присвојуваат и претставуваат за бугарски.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Член сте на претседателскиот одбор на ОМО Илинден – Пирин. На струмичани оваа организација им е позната по положувањето свежо цвеќе на свеченостите организирани по повод одбележувањето значајни историски датуми. Може ли накратко да не’ запознаете со главната визија и цел на оваа организација?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ: Целта на нашата партија е колку едноставна толку и човечка. Сакаме Бугарија да запре да го негира и дискриминира македонското малцинство и да ги даде на неговите припадници сите меѓународно гарантирани малцински и човекови права. Поради тоа сме етикетирани како опасност за националната безбедност. Нашата визија е вистински демократска европска Бугарија во која Македонците да можат наполно рамноправно, без дискриминација, страв или срамење да ги уживаат сите права и да партиципираат во нејзиниот општествен и политички живот и развој. Клучен дел од нашата визија е влез на Македонија во Европската унија и паѓање на границите што веќе 106 години ја мачат македонската земја.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Истоимената организација долги години наназад се соочуваше со проблем да се регистрира како политичка партија. Дали се’ уште се соочувате со притисоци и проблеми при работењето?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ:На нашата партија незаконски по само една година легално постоење ѝ беше одземена регистрацијата на 29 февруари 2000 г. од уставниот суд на Бугарија. Независно од тоа што Стразбур ја осуди државата за тоа – нашата регистрација никогаш не беше вратена. Обидите за регистрација како партија времено се запрени зашто од една страна бугарската држава бескрајно го отежни процесот на регистрација, кој трае 6 месеци, предвидува собирање на околу 1000 страници документи и 2500 членови. Уште полошо независно што ние собравме 5760 членови, при последните три обиди за регистрација нашите членови беа викани во полиција и беа заплашувани, а регистрација така беше одбивана по формални и тривијални причини. Бидејќи не само нашата партија, но и серија други македонски организации не се регистрирани (всушност ниту една македонска организација во Бугарија не е регистрирана, без разлика што Бугарија е осудена 12 пати во Стразбур за тоа!) проценивме дека за моментот е бесмислено да се троши целата оваа енергија во претходно осудени обиди за регистрација како партија. Наместо тоа помагаме на различни организации за регистрација – таму дури и да ве одбијат не сте потрошиле многу време и енергија. Освен тоа е многу важно да падне блокадата за регистрација на македонски организации во Бугарија и припадниците на македонското малцинство да можат да го користат тоа основно човеково право подеднакво со сите други бугарски граѓани. Потоа ќе можеме да мислиме и за регистрација како партија.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Професоре, познато е дека работите како дел од редакцискиот одбор на весникот „Народна волја“ којшто излегува од печат во Благоевград. Да ги запознаеме нашите читатели со главната тематика на весникот, неговите почетоци и целта на неговото постоење?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ:Весникот „Народна волја“ е еден од најстарите македонски весници, што постојат денес. Излегува без запирање веќе 39 години. Започнува да излегува во 1980 г. во Сидни, потоа се мести во Лондон, а од 1992 г. е во Благоевград. Создаден е од македонци бегалци од тоталитарна комунистичка Бугарија. Излегува еднаш месечно на македонски и бугарски јазик, а има и своја веб страна, каде што секој може да го чита: www.narodnnavolja.com. Се бави со актуелни проблеми на македонското малцинство во Бугарија, објавува текстови за македонска историја и култура, како и вести за случувањата со Македонците низ светот. Огромна заслуга за неговото опстојување во многу тешки услови има неговиот главен уредник во последните 27 години – Георги Христов, кој без разлика на своите 87 години не запира да го создава и издава. Незаменлива е и помошта на голем број патриоти кои со материјално го подржуваат, меѓу кои на прво место би го спомнал Македонското меѓународно движење за човекови права со претседател Бил Николов.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Работите како професор на Факултетот по историја при Универзитетот „Гоце Делчев“ – Штип, а истовремено и живеете во Република Бугарија. Имате увид кои делови од нашата историја источните соседи ги сметаат за нивни, па прашањето до Вас е – која страна на приказната им ја пренесувате на вашите студенти? Можат ли јасно да бидат разграничени корените на Самуил, Делчев, Александров и многу други дејци, коишто сега се вклучени во договорот за „заедничка“ историја со Бугарија?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ:Бугарија ги смета сите делови на македонската историја за нејзини. Најмногу да попушти за времето после 1944 г. и тоа само во Република Македонија – никако за Егејска, Пиринска или за Албанија. Инаку објективно Македонија и Бугарија, Македонците и Бугарите – немаат општа или заедничка историја – имаат само заеднички моменти или некои испреплетени процеси во своите истории, како што секоја од нив има и со другите балкански нации и држави. Комисијата за историја што се создаде меѓу двете држави во форматот во кој се создаде и со целите што бугарската страна си поставува преку таа комисија – претставува мајтап со самата идеја за наука и вистина. Таа претставува обид да се институционализира изреката дека историјата ја пишуваат победниците.

Моја професионална должност е никогаш да не раскажувам приказни на студентите, особено такви кои се производ на современи идеологии. Им предавам наука – критички, со презентирање различни гледни точки и аргументи, со цитирање извори, со разбирање, дебатирање. По конкретното прашање им го кажувам на студентите она што го вели и науката – во средниот век нема нации. Бугарската претензија дека тие постоеле во средниот век е фикција и истовремено е токму она за кое нас не обвинуваат – „крадење на историја“. Сите нации на Балканот се изградиле во 19 век земајќи славни имиња од минатото. Спорот чиј е Самуил и слични на него, се ненаучни. Проблемот се генерира од бугарска страна, зашто не само што ја искривуваат и национализираат историјата (тоа го прават сите национални држави повеќе или помалку), но уште се обидуваат да ни ја наметнат нивната приказна и тоа не од позиција на аргументи или преку слободна дебата, туку со сила и уцена. Сакаат да го уништат „македонизмот“, т.е. самата идеја дека постои посебна македонска нација. Тоа е нивната цел што отворено ја прокламираат и нивниот услов за „добрососедство“ и влез во Европа. Се обидуваат да не претворат во свој идеолошки вазал, малечка втора Бугарија, а тие да ни бидат батко. Реално тие се обидуваат да нѐ дехумнизираат. Зашто ако немаш право да имаш свое мислење и позиција по сите вклучително и историски прашања, а некој треба одозгора или од страна да ти наметнува што е правилно да мислиш, ако реално немаш право да се самоопределиш или твојата самоопределба се девалвира и маргинализира, ако не те примаат на рамна нога во дискусија и одбиваат да имаат со тебе нормални човечки односи освен ако не им ги исполнуваш сите барања, тоа го поставува под прашање твоето човечко достоинство и вредност. Така се однесуваат само со малоумните и психички болните (и тоа не со сите). Бугарија свесно или не ги третира Македонците како имбецили, како не-токму луѓе. И треба да престане, ако сака навистина да има пријатели овде. Како и во минатото така и сега со своето донесување таа самата ја сее омразата против себе.

СТРУМИЦА ДЕНЕС: Во едно од вашите многу интервјуа, имавте изјавено дека за Бугарија пријателска Македонија е само бугарска Македонија. Уште ли држите на тој став? Се имаат ли нештата променето со договорот за добрососедство?

ПРОФ. Д-Р СТОЈКО СТОЈКОВ:Ова е едноставна констатација, која за жал продолжува да биде вистина. Видете ја последната изјава на заменик министерот за надворешни работи на Бугарија Георги Георгиев од 10 април – Македонија и Бугарија немале според него споделена историја каква што имаат нормално соседите, туку „општа историја … што нѐ обединува… и тоа е што ние го бараме како основа за соработката и пријателството меѓу нашите држави“. Една историја, еден народ, две држави. Премногу политичари и интелектуалци во Бугарија не можат да ја примаат Македонија на никој друг начин освен како бугарска. Малку работи се по опасни и мизерни истовремено од интелектуалци со испрани мозоци. Тоа е резултат од децениско функционирање на програмите за патриотско воспитување на младината и на организирано државно перење мозоци. Практично сите Бугари се пораснати со мантрата дека сѐ македонско е бугарско и дека македонска нација, јазик, култура, историја и малцинство „нема и не може да има“. Договорот за добрососедство се разбира од Бугарија имено така – како начин да се бугаризира Македонија, зашто за Софија небугарска Македонија е непријателска и неподнослива сама по себе. Ние треба да се самоукинеме за да можат тие да си ги сонуваат славните соништа.

Нова бугарска политичка линија за македонското прашање (4)
„Нова Македонија“ во неколку продолженија донесува извадоци од книгата „Македонското прашање од 1994 до денес – комунизмот и национализмот на Балканот“ од Чавдар Маринов. Маринов е доктор по историја и цивилизации, Бугарин, научен соработник на француската школа во Атина. Книгата на македонски јазик е издадена од фондацијата „Отворено општество“. Во неа бугарскиот историчар ја опишува бугарската политика по македонското прашање во комунистичкиот период и неколку години потоа. Весникот во четири продолженија ќе го презентира делот во кој Маринов посебно пишува за прашањата за јазикот, за децениската борба на бугарската лингвистика и политика во неуспешното докажување дека македонскиот јазик е бугарски дијалект. Неговите вистини наидуваат на отпор во бугарската политика и публицистика, а од многумина е прогласен за бугарски предавник
(Насловите и меѓунасловите се редакциски)

Зборувајќи за меѓународните димензии на бугарско-македонскиот лингвистички спор, треба да се земе предвид еден друг важен аспект. Тој особено се гледал во борбата на лингвистите од Софија за припадноста на старословенскиот: всушност, тезата за неговиот бугарски карактер била малку насочена и против советските научници

За да се излезе од „гетоизација“, раководителите на државата и на партијата, како и на Бугарската академија, презеле одредени мерки што требало, на географски план, да го прошират фронтот на „војната“ на јазици. Во 1969 г., една од главните цели на резолуцијата што се однесувала на „бугаристиката“ била да ја рашири во целиот свет „историската вистина“ што се однесувала на бугарскиот јазик, а истовремено и да се спротивставува на нејзиното „фалсификување“ од страна на Југославија. Во 1977 г. следувала нова резолуција на Политбирото на ЦК на БКП за развојот на „бугаристиката“, која особено требало да ѝ се спротистави на „македонистиката“, која, и покрај сѐ, имала успех во рамките на универзитетите од целиот свет.
Овој факт не е изненадувачки: всушност, бугарската лингвистика немала навистина разработена позиција што ја докажувала невозможноста на стандарден македонски во моментот. Референциите за дијалектите и за историјата нужно не носеле концептуални аргументи против она што го признал, во 1952г., Кирил Мирчев: паралелен литературен јазик, дури и заснован врз „бугарски“ дијалект. Една работа останува, речиси, очигледна: современиот македонски не бил „дијалект“. И покрај мислењето на Живков, изразено во 1963 г., македонскиот имал своја граматика, свој речник и свој јавен живот. Социјалингвистичките критериуми, кои ја издвојуваат стандардизираната јазична варијанта од дијалектот, веројатно, биле непознати за бугарските лингвисти. На теориски план тие се судриле со невозможноста да помират еден стандарден јазик и неговиот „дијалектен“ карактер. Институтот за бугарски јазик во рамките на Академијата на науките во Софија, сепак, нашол решение.

Банатски – бугарски јазик

Во 1978 г., Институтот го задал својот одличен удар против стандардниот македонски, публикувајќи еден вид манифест насловен „Единственоста на бугарскиот јазик во минатото и денес“. Првично публикуван во форма на брошура, текстот повторно бил испечатен во списанието на Институтот за бугарски јазик. Носејќи го обележјето на Институтот, тој бил анонимен: неговата разработка ангажирала една група филолози, иако голем број аналитичари му го припишуваат авторството на Владимир Георгиев. Документот за кој станува збор заслужува посебно внимание, со оглед на тоа што неговите постулати изгледаат, сѐ уште, непоколебливо во рамките на академската наука во Бугарија.

Манифестот ја црпи својата концептуална инспирација во советската „наука“. Неговата појдовна точка е „откритието“ на еден истражувач од СССР, специјалист за романски јазици, кое претендира дека дијалектите нужно не претставуваат усна лингвистичка разновидност.

Повикувајќи се на оваа „теорија“, бугарските научници ја разгледуваат можноста на „литературни дијалекти“ на „регионални литературни јазици“ или на „варијанти на националниот јазик“. Така, од страна на единственоста, македонскиот јазик бил дефиниран како „писмена регионална норма на бугарскиот јазик“, користен во Социјалистичка Република Македонија и заснован на југозападниот бугарски А-дијалект.

Оваа тема била поддржана од одреден лингвистички преседан – една словенска верзија различна од бугарскиот стандарден јазик, но која го добила означувањето како бугарска. Се работи за palcensci или banatsci – бугарски јазик од банатскиот регион, лоциран главно во Романија. Првиот чекор кон идентификацијата на случајот на банатскиот бугарски со македонскиот јазик бил извршен преку признавање на банатскиот јазик како „втор литературен бугарски јазик“ во 1967 г., од дијалектологот Стојко Стојков. Постоењето на оваа паралелна лингвистичка норма било инструментализирано од неговите колеги за класифицирање на македонскиот во истата група „регионални пишани норми“ што постојат надвор од политичките граници на Бугарија, но обединети преку нивната суштинска „бугарска“ припадност.

Институтот очигледно не се чувствувал засегнато од фактот дека случајот на банатскиот бугарски јасно се разликувал од македонскиот. Последниов воопшто не се повикувал на етничката или на националната припадност на бугарскиот. Во случајот со Бугарите од југозападна Романија, истражувачите од БАН го зеле предвид нивното етничко самоопределување (колку и да е проблематично). Од друга страна, македонскиот бил вклучен под рубриката „регионална пишана норма“, едноставно со помош на една есенцијалистичка традиционална дефиниција. Така, јазик употребуван од максимум 15.000 лица, исклучен од доменот на администрацијата и користен особено во црковни книги, се ставал на исто ниво како официјален јазик на една југословенска република што претставува „матична држава“ на околу два милиони луѓе.

Спорови за старословенскиот црковен јазик

Но афирмацијата на „бугарскиот“ карактер на македонскиот јазик упатувала на еден друг важен проблем: „вистинска“ етничка припадност на старословенскиот, т.е. на лингвистичките варијанти некогаш користени од Кирил и Методиј. Докажувањето на „бугарската природа“ на идиомот на првите текстови на кодифициран словенски, кој ја сочинува „единствено стана бугарскиот јазик во минатото“, истовремено ја гарантирал „единственоста на бугарскиот јазик денес“. Причината: се претпоставувало дека старословенскиот јазик се формирал врз говорите од 9 век од родното место на создавачите на словенската азбука – регионот на Солун, сметан за составен дел на Македонија.

Традиционално, во Бугарија старословенскиот е дефиниран како „старобугарски“ – именување користено и од одредени германофонски автори, кои сѐ уште зборуваат за Altbugarisch како еднаков термин на Altkirschenslawich. Обидувајќи се да го докажат историскиот континуитет на својот јазик, македонските научници, за возврат, тврдат дека старословенскиот бил првата верзија на денешниот македонски. Во својот „Manuel du vieux slave“, францускиот славист Андре Вајан, меѓу другото, го именува овој јазик како „старомакедонски“. Тоа било, без сомнение, име што на ретроактивен начин ги истакнувало моменталните лингвистички реалности. Но на истиот ретроактивен начин, лингвистите од Софија инсистираат врз јасна етнизација на истата лингвистичка разновидност како „бугарска“.

Во единственоста, оваа теза требало да ги урне, особено, повикувањата за еден посебен современ македонски јазик, во мера каде што историскиот континуитет, претендиран од последниот, се покажал како „невистинит“. Според логиката на Институтот во рамките на БАН, ако јазикот на Кирил и Методиј бил „бугарски“, тогаш тоа е случај и со дијалектите во денешна „географска Македонија“ и, следствено, на лингвистичката норма од Скопје.

Реакцијата на промоторите на таа норма не доцнела. Во 1978 г., македонските лингвисти одговориле на брошурата на Бугарската академија, објавувајќи едно дело што ги „докажува“ легитимноста и историскиот континуитет на македонскиот јазик. Американецот Хорас Лант, автор на првата академска граматика на македонскиот јазик, малку подоцна изјавил дека споредбата меѓу „краткотрајниот“ јазик од „неколку села“ од Банат со тој од Македонија е „во најдобар случај лекомислена“. Лант нагласува дека бугарската аргументација е „некомпетентна во однос на лингвистичката теорија и заснована врз низа лошо организирани предлози и побарувања, од кои еден голем број се сомнителни, претерани или искривени. На тој начин расправијата се префрлила на поширок меѓународен план.

Зборувајќи за меѓународните димензии на бугарско-македонскиот лингвистички спор, треба да се земе предвид еден друг важен аспект. Тој особено се гледал во борбата на лингвистите од Софија за припадноста на старословенскиот: всушност, тезата за неговиот бугарски карактер била малку насочена и против советските научници. Во принцип, последниве претпочитале да го именуваат јазикот на првите глаголски и кирилски текстови како старословенски, но не и како старобугарски. На овој начин, тие ја избегнуваат анахроничната етнизација: покрај сѐ, се зборува за една лингвистичка карактеристика повеќе или помалку заедничка за сите Словени од 9 век.

Бугарската јазична русофобија

Но може да се претпостави дека преку овој терминолошки избор советските научници премолчно се обидуваат да заштитат еден дел од руското национално достоинство: признавањето на стариот словенски јазик како „старобугарски“ можел да ја сведе, на симболичен план, „големата“ култура на рускиот народ на „наследство“ на една мала балканска култура. Во оваа смисла, преку тезата на „единственоста на бугарскиот јазик во минатото и денес“, бугарските специјалисти не се двоумеле истовремено да им се спротивстават на нивните „другари“ од Универзитетот во Москва, на Советската академија на науките, а особено на нејзиниот Институт за славистика и балканистика. Лингвистите од Софија од својата држава си обезбедиле одврзани раце: да го афирмираат „националниот интерес“, дури и покрај рускиот „голем брат“. „Меката русофобија“ во лингвистичкиот камп особено била засилена со македонското прашање, бидејќи советските лингвисти истовремено го негирале терминот „старобугарски“ и отворено признавале посебен македонски јазик.

На овој начин, антископските акции се испреплетуваат со антимосковските. Во текот на летото 1979 г., секретарката на Одделот за словенска лингвистика во рамките на Институтот за бугарски јазик, Дина Станишева, била отстранета од нејзиното место, а премолченото оправдување за ова било нејзиното руско потекло и нејзиното образовање кај Самуил Бернштајн, што ја дискредитирало во доменот на македонското прашање. Во 1983 г., во текот на Конгресот за славистика во Киев, бугарскиот дијалектолог Максим Младенов бил задолжен од раководството на БАН да направи една презентација против Бернштајн – промоторот на македонскиот јазик во Москва. Во 80-тите години во 20 век, списанието на Институтот за бугарски јазик не се колебало сурово да ги нападне руските научници што го негирале постоењето на еден „старобугарски јазик“ и/или кои имале „македонистички“ позиции. Така, и во лингвистичкиот камп марксистичко-ленинистичките табуа отстапуваат пред императивите на „националната кауза“.